Postacie leków ziołowych i sposoby ich przyrządzania

Na podstawie przepisów jakie podałem w niniejszym poradniku każdy może samodzielnie sporządzić z surowców zielarskich rozmaite leki galenowe. Istnieje wiele postaci leków galenowych stosowanych w ziołolecznictwie. Jedne z nich są nietrwałe (wyciągi wodne) i należy je zużyć w ciągu 24 godzin, inne natomiast są trwałe i można je przechowywać wiele lat (nalewki, wyciągi glicerynowe, wina).

1). Napar (infusum, -i) to wodny wyciąg z rozdrobnionego surowca zielarskiego. Sporządzenie naparu ma na celu wydobycie z danego surowca roślinnego ciał czynnych. Napar stosowany jest jako lek do ubytku zewnętrznego (ad usum externum) jak i do użytku wewnętrznego (ad usum internum). Napary sporządza się z surowców łatwo dających się ekstrahować wodą, jak liście, kwiaty, drobne nasiona, ziele, lub z surowców zawierających ciała wrażliwe na wysoką temperaturę. Dobrze rozdrobniony surowiec, najczęściej w ilości 1-2 łyżek zalewamy wrzącą wodą, najczęściej w ilości 200-250 ml; odstawiamy na 20 minut, a następnie filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Naczynie w którym parzymy zioła musi być zawsze przykryte. Napary są lekiem nietrwałym i w cieple szybko zakisają (mętnieją i mają nieprzyjemny smak oraz zapach). Należy zatem przygotować taką ilość naparu jaka będzie spożyta w ciągu 24 godzin, a latem, gdy istnieje wysoka temperatura - w ciągu 12 godzin. Napar można też przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak niż 3 dni.

2). Odwar (Decoctum, -i) sporządza się z surowców roślinnych trudno dających się ekstrahować, jak kora, korzenie, kłącza, grube nasiona, cebule, bulwy, surowce krzemionkowe. Rozdrobniony surowiec zalewamy gorącą lub zimną wodą, stawiamy na ogniu (chyba, że ktoś posiada reszo elektryczne) i gotujemy odpowiednio długo, co jest uzależnione od rodzaju surowca i wskazań. Gotowanie z reguły trwa od 5 do 40 minut. Następnie odwar odstawiamy na 20-30 minut pod przykryciem, po czym filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Nie można odwaru sporządzać na zapas, gdyż zakisa on po 12-24 godzinach; można go jednak przechowywać w lodówce przez 3 dni.

3). Macerat (Maceratio, -onis) to również wodny wyciąg sporządzony z surowców roślinnych zawierających składniki lecznicze, jednakże składniki wrażliwe na wysoką temperaturę. Rozdrobniony surowiec zalewamy wodą o temp. 20-22o C i pozostawiamy pod przykryciem na 8-12 godzin, po czym przecedzamy l pijemy. Maceraty można przechowywać w lodówce przez 3 dni.

Wyciągi wodne należy sporządzać w naczyniach szklanych lub w fajansowych, albo też w garnkach emaliowanych, które przeznaczamy tylko do tego celu. Nie wolno naparów, odwarów czy maceratów sporządzać w garnkach miedzianych, aluminiowych, niklowanych lub tych, które mają uszkodzoną emalię!.

Odwar, napar i macerat przyrządza się też ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych. Do wody przechodzą między innymi kwasy organiczne i nieorganiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie (z grupy B, C, P, Q), sole, alkaloidy, garbniki, pektyny, śluzy, aminokwasy, glikozydy, częściowo niektóre barwniki i enzymy. Mieszanina wody z alkoholem etylowym ma większą zdolność ekstrahowania niż poszczególne składniki wzięte osobno, zatem bardzo wartościowe są wyciągi wodno-alkoholowe.

Aby uzyskać mocny w działaniu i nieco zagęszczony wodny wyciąg to należy go poddać odparowaniu poprzez gotowanie w płaskim i szerokim naczyniu; wyciąg podczas gotowania mieszać energicznie. Mocne wodne wyciągi podaje się chorym w odpowiednio mniejszej dawce.

4). Nalewka (Tinctura, -ae) to płynny wyciąg alkoholowy sporządzony z suchego (!) rozdrobnionego surowca roślinnego. Sporządza się je zwykle w stosunku: 1 część surowca na 5 części rozpuszczalnika dwoma sposobami (metodami):

a). metoda maceracji;

b). metoda perkolacji, której nie będę opisywał, gdyż trzeba mieć aparat zwany perkolatorem.

Metoda maceracji polega na tym, że rozdrobnione surowce roślinne zalewamy określoną ilością alkoholu 30-70 % (może to być zwykła czysta wódka), szczelnie zamykamy i odstawiamy na 14-21 dni. Następnie wyciąg alkoholowy filtrujemy przez watę lub ligninę, zlewamy do butelek z ciemnego szkła i koniecznie ze szczelnym zamknięciem, a następnie oznaczamy etykietką (nazwa łacińska, polska, data produkcji i ewentualnie wskazania i dawkowanie). Przed zażyciem każdą nalewkę należy rozcieńczyć (chyba, że jest niskoprocentowe) wodą przegotowaną o temp. pokojowej lub mlekiem z miodem. Nalewki będziemy też stosować zewnętrznie. Są to bardzo wygodne i cenne w użyciu leki ziołowe.

5). Wina ziołowe (Vinum, -i medicata) to bardzo stare leki galenowe. W tym przypadku rozpuszczalnikiem jest wino do którego przechodzą ciała lecznicze. Wino ziołowe można sporządzić dwoma sposobami:

- zalanie surowca roślinnego winem gotowym i 14-30-dniowa maceracja w ciemnym miejscu, potem filtracja;

- surowiec zalać wodą z cukrem w gąsiorku, dodać drożdży i poddać fermentacji, potem wino zlać znad osadu, przelać do butelki z ciemnego szkła i zakorkować; przechowywać w ciemnym miejscu i oczywiście w chłodnym.

6). Alkoholatura stabilizowana (Alkoholaturee stabilisatae) czyli intrakt (Intractum) to wyciąg alkoholowy otrzymany ze świeżych surowców roślinnych. Świeżą zmieloną masę roślinną zalać alkoholem o temperaturze 80o C, macerować 14 dni, przefiltrować. Wrzący alkohol unieczynnia fermenty rozkładające ciała czynne. Metodę tę opracowali francuscy uczeni: E. Perrot i A. Goris w 1909 r. Podczas przyrządzania intraktów należy zachować dużą ostrożność. Alkohol trzeba podgrzewać na elektrycznej maszynce bardzo powoli i pod przykryciem. Niedopuszczalny jest kontakt płomienia z oparami alkoholu. Intrakty, podobnie jak nalewki, to bardzo cenne, trwałe i wygodne w użyciu leki ziołowe.

7). Alkoholatura “zimna” (Alkoholatura ex herba recente) to etanolowy wyciąg ze świeżych surowców roślinnych otrzymany metodą maceracji. Na 1 część surowca przypada 5 części alkoholu o temp. pokojowej. Maceracja trwa 14 dni.

8). Octy lecznicze (Aceta medicata) to octowe wyciągi z ziół suchych lub ze świeżych, sporządzone metodą maceracji trwającą 14-21 dni w ciemnym miejscu. Na jedną cześć surowca przypada jedna część octu spożywczego. Octy ziołowe stosuje się z reguły jako przyprawy, dodatki do kąpieli i płukanek, do okładów, rzadziej wewnętrznie po rozcieńczeniu z wodą w stosunku 1:2 (jedna część octu ziołowego + 2 części przegotowanej wody). Duże znaczenie mają w pielęgnowaniu skóry (w kosmetyce).

9).Alkoholomiody (Alkoholmel) to bardzo wartościowe leki galenowe, które sporządza się w prosty sposób: wybraną nalewkę, intrakt lub ekstrakt mieszamy z miodem naturalnym, najczęściej w proporcji 1:1, 1:0,5, 1:2. Zażywa ale je w czystej postaci często, ale w małej ilości, w herbacie lub w mleku. Na ogół działają wzmacniająco (są źródłem substancji energetycznych), wykrztuśnie, antyseptycznie, pobudzająco na układ immunologiczny, odtruwająco, regeneracyjnie, lipotropowo, regulująco na metabolizm.

10). Miody lecznicze (Mellita) to lek, którego składnikami są miód oraz substancja lecznicza, w naszym przypadku surowiec roślinny w postaci sproszkowanej. Na jedną łyżkę miodu daje się najczęściej 1 płaską łyżeczkę sproszkowanego zioła; aby nastąpiło lepsze połączenie składników polecam dodać kilka kropel alkoholu lub gliceryny (na jedną łyżeczkę proszku - 15 kropel rozpuszczalnika). Miody zażywa się podobnie jak alkoholomiody ziołowe; mają też podobne działanie lecznicze. Miód naturalny zawiera między innymi: 70-80% cukrowców (glukoza, fruktoza), enzymy imobilizowane (glikoamylaza, inwerteza), sole mineralne, kwasy, flawony (rutyna) i in.

11). Wyciągi olejowe (Olea; czyli oleje ziołowe uzyskujemy poprzez zalanie pognieconych, rozdrobnionych świeżych surowców roślinnych bogatych w olejki eteryczne. Świeże surowce zielarskie można zalać olejem słonecznikowym, oliwą lub olejem sojowym, winogronowym, makowym. Zawsze na 1 część surowca dajemy taką samą 1 część oleju (stosunek 1:1). Olej aromatyczny ziołowy sporządzamy następująco: surowiec roślinny rozdrabniamy i wsypujemy do słoja, zalewamy gorącym olejem, słój szczelnie zamykamy, zawijamy w gruby koc lub ręcznik i odstawiamy na 24 godziny. Następnie naczynie z olejem ziołowym przenosimy do ciemnego pomieszczenia o temp. 18-22o C i pozostawiamy jeszcze na 2 tygodnie; potem słój odkręcamy i olej filtrujemy przez gazę, zlewamy do butelek oznaczonych etykietką (nazwa, data) Oleje przechowywać w ciemnych i w chłodnych miejscach (piwnica, lodówka).Oleje ziołowe tak przyrządzone mogą być używane do kąpieli, do nacierań, do okładów oraz do użytku wewnętrznego zastępując w pewnym stopniu olejki eteryczne. Należy jednak podkreślić, że oleje ziołowe przez nas sporządzone zawierają w swym składzie nie tylko olejki eteryczne, ale także składniki balastowe, które rozpuszczają się w tłuszczach, np. chlorofil, karoteny, ksantofile, enzymy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A,D,E,K,F), żywice, woski, kwasy tłuszczowe, alkaloidy i in., mające również dużą wartość leczniczą. Zatem olej ziołowy przyjęty doustnie, jak i zastosowany zewnętrznie będzie wywierał o wiele szersze działanie lecznicze niż czysty olejek eteryczny. Oleje ziołowe można dodawać do różnych potraw, np. kminkowy, majerankowy, kolendrowy czy tymiankowy - do mięs, zup, sosów.

12). Soki roślinne (Succi recentes plantarum) uzyskujemy ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych przy pomocy sokowirówki. Należy sporządzić taką ilość soku, jaką zużyjemy w ciągu 24 godzin, gdyż świeże soki w ciepłe dni szybko zakisają. Można przedłużyć ich trwałość poprzez dolanie 30-60% alkoholu. Na każdą część świeżego soku dajemy taką samą część alkoholu (np. na 100 ml soku damy 100 ml alkoholu; może być zwykła czysta wódka 40%. Wiele soków można zakonserwować poprzez dodanie odpowiedniej ilości cukru, a następnie pasteryzacje. Soki z ziół i owoców odznaczają się dużą wartością odżywczą i leczniczą. Zawierają one liczne ciała czynne w nienaruszonej postaci i w naturalnych zespołach. Soki należy przechowywać w lodówce (na dole) lub w zimnej piwnicy.

13). Syropy (Sirupi) to stężone roztwory cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach owocowych. Cukier w stężonych roztworach posiada własności konserwujące. Najczęściej stosunek płynu do cukru wynosi 1:1 lub 1:2. Syropy należy przechowywać w buteleczkach o pojemności 100-200 ml wykonanych z ciemnego szkła i dających się szczelnie zamknąć. W pomieszczeniu (lub w miejscu, np. w lodówce) w którym spichrzujemy buteleczki z syropami musi panować chłód. W celu zwiększenie trwałości syropów można do nich dodać glicerynę lub alkohol 40%. Na każde 100 ml syropu składającego się w 50% z soku i w 50% z cukru (proporcja 1:1) należy wówczas dać 30 ml gliceryny lub 30-50 ml alkoholu.

14). Maście (Unguenta) to gęste masy składające się z podłoża tłuszczowego i ze stałych sproszkowanych lub płynnych ciał leczniczych. Maście nie powinny zawierać więcej niż 20% stałych ciał leczniczych i nie więcej niż 10% płynów. Działanie maści nie tylko zależy od rodzaju ciał leczniczych, ale również w dużej mierze od rodzaju podłoża. Jako podłoża do maści są używane tłuszcze różnego pochodzenia (lanolina, wazelina, smalec, parafina, olbrot, euceryna). Aby sporządzić maść, należy odważyć najpierw jej składniki stałe ucierając je w moździerzu, a potem lekko zwilżyć je paroma kroplami wody, alkoholu lub oleju (zależnie od tego w czym składnik dobrze się rozpuszcza). Następnie dodaje się stopniowo w przepisanej ilości podłoże, miesza się je i rozciera ze składnikami leczniczymi do chwili, aż powstanie jednolita mieszanina. Tak przyrządzoną maść przenosi się z moździerza do szklanego lub plastykowego, szczelnie zamykającego się pojemni czka, np. po kremie. Na pojemniczku naklejamy etykietkę z nazwą maści i datą jej sporządzenia. Maście, podobnie jak kremy, przechowujemy zawsze w chłodnym miejscu, np. w lodówce (na dole). Często do wyrobu maści i kremów będziemy używali wyciągi glicerynowe, alkoholowe, olejowe, octowe. Zanim surowce zielarskie będą użyte do produkcji maści, należy je zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek (pył).

15). Ekstrakty (Extracta) to stężone postacie leków otrzymywane z surowców roślinnych. Wyciągi zagęszczone uzyskuje się przez zalanie rozdrobnionych części roślin małą ilością rozpuszczalnika w proporcji 1:1. Rozpuszczalnikiem mogą być: woda, gliceryna, alkohol, ocet, olej, wino. Przed użyciem należy je rozcieńczyć przegotowaną wodą lub czystym alkoholem. Ekstrakty wodne można utrwalić przez dolanie alkoholu 40% (stosunek 1:1). Stężone wyciągi glicerynowe, wodne i alkoholowe można także wymieszać z miodem lub zacukrować na gorąco, uzyskując w ten sposób bardzo mocny syrop o dużej trwałości.

16). Proszki i zasypki (Pulveres et cutipulveres) uzyskujemy po silnym rozdrobnieniu suchego surowca zielarskiego, np. w młynku do kawy. Bardzo często sproszkowane zioła będziemy zażywali doustnie, np. sproszkowane liście konwalii, pokrzywy, mniszka, pierwiosnka. Proszki warto mieszać z naturalnym miodem otrzymując miód ziołowy, który jest bardzo cennym i wygodnym w stosowaniu lekiem.

Proszki do użytku zewnętrznego nazywamy przysypkami lub zasypkami. Przysypki składają się z jednego lub więcej ciał leczniczych oraz podłoża, które ma na celu nadanie zasypce odpowiedniej postaci i lepszej przyczepności do skóry. Najlepszym podłożem do przysypek jest talk - talcum venetum, skrobia pszenna - amylum tritici, mączka ziemniaczana do pieczenia i glinka koalinowa - bolus alba. Przysypki przyrządzamy w ten sposób, że odważamy przepisane ilości składników, a następnie mieszamy je starannie w moździerzu i przesypujemy do oznaczonego pojemniczka.

Sproszkowane zioła będziemy używać do wyrobu maści, past, zawiesin i galaretek ziołowych.

17). Zawiesiny (Suspensiones) to układy niejednorodne składające się z drobniutkiego proszku ziołowego zawieszonego w płynie, przeważnie w miodzie płynnym, w glicerynie, w glicermiodzie, w wodzie miodowej, w wodzie z cukrem lub w oleju. Przed użyciem zawiesinę należy wstrząsnąć. Niekiedy do zawiesiny wodnej będziemy dodawać środek konserwujący, np. alkohol, glicerynę.

18). Galaretki ziołowe sporządza się następująco: żelatynę w podanej ilości miesza się z niewielką (określoną przez autora przepisu) ilością wrzącej wody lekko ją jednocześnie podgrzewając. Następnie do płynu żelatynowego dodajemy cukier w określonej ilości i na końcu proszek ziołowy, ekstrakt ziołowy (glicerynowy, alkoholowy) i ewentualnie środek poprawiający smak i nadający miły zapach. Składniki miesza się. Następnie galaretkę przelewamy do pojemnika dającego się szczelnie zamknąć i pozostawiamy w zimnym miejscu do zastygnięcia. Wyróżnia się galaretki do użytku wewnętrznego (cukrowe i bazcukrowe) i do użytku zewnętrznego (bezcukrowe; są o konsystencji rzadszej niż galaretki do użytku wewnętrznego, mają więcej w swym składzie wyciągu glicerynowego). Galaretki do użytku wewnętrznego obejmują galaretki doustne i doodbytowe (takie też będziemy sporządzać).

19). Mieszanki ziołowe (Species) uzyskujemy po wymieszaniu rozdrobnionych surowców pochodzących z co najmniej dwóch różnych gatunków ziół. Z mieszanek ziołowych sporządza się napary, odwary, maceraty, ekstrakty, intrakty, nalewki itd. Przy sporządzaniu mieszanek ziołowych trzeba zachować pewne zasady:

- surowce wchodzące w skład mieszanki nie mogą zawierać substancji antagonistycznych w stosunku do siebie (nie może zachodzić interakcja);

- nie powinny zawierać identycznego składu chemicznego, lecz różne składniki, ale o podobnym działaniu farmakologicznym; (powinien panować pomiędzy nimi synergizm),tj. jedne składniki powinny uzupełniać działanie innych składników, wzmacniać je lub przedłużać działanie.

20). Okłady. Rozdrobnione zioła zalewa się taką ilością wrzącej wody, aby otrzymać papkę. Papkę po 10 minutach (musi być ciepła, ale nie gorąca) zawijamy w gazę i przykładamy na chore miejsce, po czym nakrywa się ją ceratką lub folią i bandażuje.

21). Maseczki mogą być sporządzone ze świeżych lub suchych ziół.

a). odpowiednią ilość świeżego surowca mielimy przez maszynkę do mięsa; tak przygotowaną masę roślinną nakładamy na umytą (odtłuszczoną spirytusem salicylowym lub ziołowym) twarz i szyję, a nawet dekolt, po czym przykrywamy wilgotną ligniną (zmoczoną w wodzie z dodatkiem Azulanu lub w naparze rumiankowym). Po 20-30 minutach skórę oczyszczamy z maseczki i obmywamy letnią wodą z dodatkiem Azulanu (1 łyżeczka na pół litry przegotowanej wody) lub soku z cytryny, albo też octu ziołowego (tyle dajemy soku cytrynowego lub octu, aby woda była kwaśna) i pozostawiamy do wyschnięcia (nie wycieramy!).

b). odpowiednią ilość suchego, rozdrobnionego surowca zalewamy wodą w takiej ilości, by uzyskać papkę; papkę należy zagotować i odstawić na 15-20 minut. Ciepłą masę ziołową nakładamy na twarz, szyję i dekolt, przykrywamy wilgotną ligniną (zwilżoną w naparze rumiankowym lub w rozcieńczonym Azulenie). Po 20-30 minutach maseczkę ściągamy i wyrzucamy zaś twarz, szyję i dekolt opłukujemy w naparze rumiankowym, w naparze z siemienia lnianego lub w wodzie z dodatkiem Azulanu. Skóry nie wycieramy ręcznikiem, lecz pozostawiamy do samoistnego wyschnięcia. W suchą skórę wklepać maść lub krem nagietkowy, aloesowy, babkowy, albo też maść lub krem Linomag.