Ciemiężyca biała – bylina dorastająca do 150 cm wys., gęsto owłosiona; liście podłużnie fałdowane, dolne – eliptyczne, górne – lancetowate; kwiatostan wiechowaty; kwiaty dość duże, białe lub żółtawo-zielonkawe, dolne – obupłciowe, górne – męskie; okwiat 6-działkowy; pręcików 6; słupek 1; owoc – torebka. U nas rośnie w górach. Góry Europy, Europa Wschodnia, Syberia, Azja Wschodnia. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Lubi lasy liściaste, przy źródłach oraz mokre łąki. Niekiedy uprawiana.
Ciemiężyca zielona, czyli Lobeliego – bylina do 120 cm wys.; gęsto owłosiona; liście dolne szerokoeliptyczne lub jajowato-eliptyczne, wpół obejmujące łodygę, jajowatolancetowate, wszystkie zaostrzone, spodem owłosione; łodyga mocna, gruba, gęsto owłosiona, u nasady otulona pochwami zeszłorocznych liści; kwiatostan wiechowaty; kwiaty żółtawozielone lub brunatnozielone; okwiat koronokształtny; okwiat 6-częściowy, części okwiatu eliptyczne, tępawe, drobno ząbkowane lub prawie całobrzegie, u nasady zwężone, 0,1-0,4 mm szer.; pręciki 6, pylniki nerkowate, 1-komorowe; słupek z 3 szyjkami; owoc – torebka,  jajowata i kanciasta, 3-komorowa. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie na polanach górskich, wilgotnych łąkach, na niżu rzadka. Niekiedy uprawiana.

Surowcem jest kłącze ciemiężycy – Rhizoma Veratri seu Radix Hellebori albi, FP II lub Rhizoma Veratri viridis, lub Rhizoma Veratri nigri.  Kłącza wykopuje się we wrześniu lub w październiku, szybko myje pod bieżącą wodą i suszy w przewiewnym miejscu.

Składniki czynne

W całej roślinie znajdują się alkaloidy – ok. 2% (jerwina C27H43NO9, germina, cewina, germeryna, weratryna, weratralbina, protoweratryna), glikozydy gorczyczne – weratrymaryna, kwas chelidonowy, kwas weratrynowy.

Występujące w ciemiężycach alkaloidy można podzielić na 3 grupy:

   1. alkaloidy alkoholowo-aminowe: germina, jerwina, cewina, protoweryna;
   2. alkaloidy eterowe: weratrydyna, germitryna, germaryna = germeryna (C37H59NO11), protoweratryna;
   3. alkaloidy glikozydowe: weratrozyna, pseudojerwina C33H49NO

Weratryna – mieszanina alkaloidów, głównie weratrydyny C36H51O11N, cewiny (sabadyniny) C27H43O8N, cewadyny C32H49O9N i innych, która silnie drażni błony śluzowe. Protoweratryna działa 10 razy silniej od weratryny.

Przy dostaniu się sproszkowanej ciemiężycy na błony śluzowe dróg oddechowych następuje silne kichanie, kaszel, ślinotok i łzawienie. Jest to w pewnym sensie naturalna broń w rodzaju współcześnie stosowanych gazów łzawiących. Nieumiejętnie zastosowana może jednak spowodować atak astmy i zgon człowieka i zwierząt.

Ciemiężyca może zastępować zagraniczny surowiec – nasiona kichawca lekarskiego - Sabadilla officinarum Brandt.

Małe dawki ciemiężycy podane do wewnątrz pobudzają ośrodki parasympatyczne, powodują obniżenie ciśnienia krwi i zwolnienie czynności serca. Weratryna pobudza trawienie, pobudza układ nerwowy, likwiduje stany wyczerpania, przeczyszcza i działa moczopędnie.

Nalewka ciemiężycowa wtarta w skórę powoduje długotrwałe znieczulenie miejscowe, co było wykorzystywane przy zwalczaniu nerwobóli mięśniobóli i stawobóli.

Ciemiężyca to roślina zielarska wysoce niebezpieczna. Minimalne jej przedawkowanie powoduje wymioty, uszkodzenie mięśnia sercowego, chwiejny chód, silne podrażnienie błon śluzowych i w końcu zapaść kończącą się śmiercią. Wysuszenie rośliny nie zmniejsza toksyczności surowca z niej pozyskanego. Nadmierne wcieranie przetworów ciemiężycowych w skórę oraz stosowanie jej na skórę uszkodzoną może spowodować zatrucie organizmu, łącznie ze zgonem.

Leki otrzymane z ciemiężycy mogą być stosowane wyłącznie pod kontrolą lekarską. Dawkowanie indywidualne. W warunkach domowych można jedynie sporządzić nalewkę i ocet ciemiężycowy zabijające wszy i pchły, roztocze i inne stawonogi pasożytnicze.

Zastosowanie

Wskazania: wszawica łonowa i głowowa, nużeniec (Demodex – ciemiężyca bardzo skuteczna, ale niebezpieczna), pchły, roztoczowe infekcje skóry, reumatyzm, ischias, mięśniobóle, nerwobóle, lumbago, bóle nerwu trójdzielnego.

W homeopatii (dil. D4, D6 – 3 razy dziennie po 10-10 kropli):  zatrucia z zapaścią,  dur brzuszny, nieżyt przewodu pokarmowego, biegunki letnie, choroba wrzodowa, osłabienie.

Zewnętrznie: ocet sabadylowy 5%, maść sabadylowa 5%, nalewka 5%.
Weratryna – alkaloid, a raczej mieszanina (Veratrinum) – biały krystaliczny proszek, praktycznie nierozpuszczalny w czystej wodzie, lepiej rozpuszczalny w spirytusie: 4 części;  Veratrinum: maksymalna dawka jednorazowa 3 mg; maksymalna dawka dobowa 10 mg. Dawka trująca jednorazowa: 5 mg. Dawka śmiertelna: 250 mg. 1 g (1000 mg) weratryny zabija konia. Ok. 2-3 g sproszkowanego ziela lub kłącza ciemiężycy uśmierca świnie.

Maść weratrynowa – Unguentum Veratrini: Veratrinum – 0,5 g, smalec konserwowany benzoesanem (Adipis benzoati) – 10 g; M.f. ung. S. Maść; stosować do wcierania przy bólach artretycznych, bólach stawów i nerwobólach.

Nalewka ciemiężycowa – Tinctura Veratri (Nieswurztinktur): 1 cz. kłączy ciemiężycy na 10 cz. alkoholu 70%, macerować 2 tygodnie, przefiltrować.
 
Rp1. Maść przeciwreumatyczna, wg prof. J. Muszyńskiego:
Veratrini 1,0
Methylii salicylici 5,0 (salicylan metylu)
Chloroformii 5,0 (chloroform)
Lanolini anhydrici 30,0 (lanolina bezwodna)
M. f. Ungt. S. Do wcierania przy reumatyzmie stawowym.

 
Rp2. Tinctura Veratri 30,0
Mentholi 5,0
M. d. s. Do wcierania w skórę w razie bólu.

 
Rp3. Tinctura Veratri 30,0
Aceti 50,0
M. d. s. Do wcierania. Przeciwko wszawicy. Rozcieńczyć pół na pół z wodą lub lepiej naparem wrotyczowym  i wetrzeć dokładnie w zawszone włosy głowy. Głowę obwiązać chustką. Pozostawić na noc. Rano zmyć włosy szamponem 3-krotnie, dokładnie wyczesać gęstym grzebieniem. Spłukać mocnym naparem wrotyczowym (Tanacetum). Zwalcza również wszawicę łonową.