Opis botaniczny

Kwaśnica pospolita = berberys zwyczajny - Berberis vulgaris Linne
Ościał pospolity - Mahonia aquifolium L.

Krzew dorastający do 3 m wys., silnie rozgałęziony; korzeń, drzewiasty, rozgałęziony, włóknisty, okryty ciemno-żółtą korowiną (w smaku gorzka). Ciernie są pochodzenia liściowego (liście przekształcone w ciernie 3-dzielne), długości do 2 cm. Ulistnienie skrętoległe. Liście na krótkopędach zebrane w pęczki. Liście ogonkowe, jesienią czerwieniejące, odwrotnie jajowate lub eliptyczne, brzegiem ostro i drobnoząbkowane; w smaku kwaśe, dorastające do 2-4 cm długości. Kwiaty żółte, z dwoma 3-dzielnymi okółkami, 6-pręcikowe, 1-słupkowe. Pęciki ruchome, wrażliwe na dotyk. U nasady kwiatów dwa miodniki. Owocem jest podługowata, czerwona jagoda, kwaśna w smaku. Kwitnie w maju. Dawniej krzew pospolity, często sadzony przy gospodarstwach i polach, na miedzach, przy płotach i wokół‚ lasów. Potem wytępiony z powodu szerzenia się rdzy źdźbłowej.

Rdza źdźbłowa - Puccinia graminis ma dwóch żywicieli: trawy, w tym zboża oraz berberys. Na dolnej powierzhni blaszki liściowej kwaśnicy wiosną pojawiają się pomarańczowe plamki, zwane ognikami. Są to kubkowate wgłębienia w liściu, wypełnione regularnie ułożonymi strzępkami grzybni. Na końcach strzępków grzyb wytwarza żółte zarodniki, formujące paciorki (zarodniki wiosenne - ecydiospory). Ecydiospory przenoszone są przez wiatr z berberysu na zboże. Gdy zarodnik wiosenny osiądzie na liściu lub źdźble zboża, np. pszenicy (lub innych traw) kiełkuje, przenika przez aparaty szparkowe do wnętrza rośliny i czerpie substancje pokarmowe. W ciągu lata grzyb wytwarza zarodniki letnie - uredospory. Uredospory skupiają się na powierzchni liści i źdźbeł w postaci rdzawych plam. Wiatr znów roznosi zarodnki, zakażając zdrowe trawy. Późnym latem grzyb tworzy na trawach czarne kreskowate plamy zawierające nowy rodzaj zarodników - zarodniki jesienne - teleutospory. Teleutospory zbudowane są z dwóch komórek otoczonych grubą ścianą komórkową umożliwiającą zimowanie na polu, po opadnięciu na ziemię podczas żniw. Wiosną teleutospory kiełkują wytwarzając podstawki, na których wyrastają zarodniki. Te właśnie zarodniki przenoszone sa na młode (wiosenne) liście berberysu, i cykl rozwojowy rdzy źdźbłowej zostaje powtórzony.

Obecnie obserwuję powrót berberysów do natury, są coraz częściej sadzone. Spotkać można gatunek rodzimy, jak i gatunki obce oraz rozmaite krzyżówki o walorach ozdobnych. W ogrodach sadzona jest forma czerwonolistna Atropurpurea, a także karłowata. Do celów leczniczych można także wykorzystać berberys amurski - Berberis amurensis Rupr.

Podobne właściwości lecznicze do berberysu ma Mahonia, czyli ościał.

Ościał pospolity - Mahonia aquifolium L.; (dawniej Berberis aquifolium (Nutt.) Pursh = Mahonia aquifolium Nutt.) jest krzewem dorastającym do 2 m wys.; liście złożone z 5-9 listków dł. 4-8 cm; listki jajowate lub wydłużone, ciemnozielone, lśniące, brzegiem kolczasto zębate. Kwiaty zebrane w grona szczytowe, żółte. Owoc - kuliste, ciemnoniebieskie jagody, pokryte sinym nalotem. kwitnie w maju. Mahonia dobrze rośnie w miejscach cienistych i wilgotnych. Przy braku wody i na stanowiskach silnie nasłonecznionych brunatnieje i usycha. W zimie liście często czerwienieją.

Owoce  mahonii i berberysu można zbierać w fazie pełnej dojrzałości, która przypada na II połowę września i październik.
Surowcem jest korzeń, kora, gałązki z liściami oraz owoc - Radix, Cortex, Turio et Fructus Berberidis. Oczywiście wydobycie korzenia związane jest ze zniszczeniem rośliny, dlatego w obecnych czasach niemożliwe jest pozyskiwanie tego surowca ze stanu naturalnego. Alkaloidy zawarte w korzeniu są także w pędach, liściach i korze.
Surowce należy suszyć w temperaturze do 60 stopni, zatem w warunkach domowych w piekarniku nastawionym na 50-60 stopni z termoobiegiem. Owoce zbierać jesienią; z berberysu owoce można również oberwać po pierwszych przymrozkach, po których zawartość witaminy C i cukrów wzrasta o ok. 50%.
Ze świeżych owoców warto przygotować wyborny sok, syrop, marmoladkę. Cenne źródło witaminy C, antocyjanóww, bioflawonoidów i kwasu jabłkowego (prebiotyk). Polecam z owoców berberysu przygotować nalewkę (na alkoholu 30-40%, z cukrem) i wino.
Ze świeżych pędów mielonych i kory można przygotować intrakt - Intractum Berberidis. Dla własnych celów warto uprawiać ościał i berberys w ogrodzie.

Składniki aktywne

Korzeń, kora i pędy: alkaloidy (do 16%) - berberyna C20H19O5N (1,5-2%), berbamina C37H40O6N2, oksykantyna C37H40O6N2, narkotyna, palmatyna, protopina, kryptopina; polifenole, fenole, żywice. Liście zasobne w alkaloidy i fenolokwasy.
Owoce: antocyjany, bioflawonoidy = witamina P, kwas askorbinowy = witamina C 1,5%, kwas jabłkowy 6%, kwas cytrynowy 2-4%, kwas winowy, kwas bursztynowy, pektyny, karotenoidy = prowitamina A (beta-karoten, luteina), małe ilości alkaloidów i fenoli (garbniki).

Właściwości lecznicze

Właściwości lecznicze berberysu są cenione od dawna.
Mahonia (ościał) był stosowany w dawnej medycynie amerykańskiej do leczenia kiły, kamicy żółciowej, skrofulozy, gorączki w przebiegu chorób zakaźnych (tyfus). W małych dawkach przetwory z ościału działają ściągająco, przeciwbiegunkowo, żółciotwórczo, żółciopędnie, przeciwartretycznie, wzmacniająco, pobudzająco i przeciwbólowo. W większych dawkach i dłużej stosowane działają przeczyszczająco i przeciwpasożytniczo. Przedawkowane ościału wywołuje zatrucie objawiające się biegunka, nudnościami i złym samopoczuciem. Ościał (mahonia) jest cenionym środkiem w leczeniu przewlekłych i opornych chorób skórnych, np. łuszczycy (psoriasis), trądzików (acne), wyprysków (eczema), herpes (opryszczki).
Berberys zwyczajny również ma bogate dzieje w medycynie. Używany był przez Lonicerus'a i Bock'a w XVI wieku jako środek orzeźwiający i wzmacniający. W wiekach późniejszych znany był jako lek przeciwszkorbutowy, pobudzający trawienie, usuwający biegunkę (zwłaszcza przy zakażeniach bakteriami i pierwotniakami), znoszący bolesne skurcze przewodu pokarmowego, przeciwgorączkowy i zmniejszający intensywność krwawień miesiączkowych. Wiedziano, że może przyczyniać się do wydalenia drobnych kamieni żółciowych.
Przetwory z kory, pędu i korzenia berberysu zwiększają diurezę, odkażają drogi moczowe i działają nasercowo. Przyśpieszają ustępowanie obrzęków na tle niewydolności krążenia. Obniżają podwyższone ciśnienie krwi.
W medycynie ludowej preparaty berberysowe wykorzystywano w leczeniu obrzęku śledziony i wątroby, bólu nerek, chorób reumatycznych, zaburzeń trawiennych oraz chorób przebiegających z objawami gorączki i uczucia ogólnego rozbicia oraz osłabienia.
Przetwory z owoców regulują przemiane materii i dostarczają łatwo przyswajalne witaminy.
XIX i XX-wieczne badania potwierdziły właściwości lecznicze berberysu i ościału opisywane w wiekach minionych.
Berberyna działa bakteriostatycznie i bakteriobójczo, pierwotniakobójczo, żółciotwórczo, żółciopędnie, przeciwbiegunkowo, rozkurczowo, przeciwartretycznie, przeciwzapalnie, przeciwbólowo, hipotensyjnie (obniża ciśnienie krwi). Pobudza ośrodek oddechowy. Zabija liczne roztocza (np. demodex). W niektórych krajach jest stosowana w leczeniu chorób pasożytniczych (lamblioza, malaria, leishmanioza). Berberyna jest skuteczna w leczeniu nużycy ocznej (krople, maść).
Narkotyna pobudza ośrodek oddechowy i nasila działanie przeciwbólowe, przeciwbiegunkowe i przeciwkaszlowe kodeiny oraz morfiny.
Palmatyna hamuje rozwój bakterii, znosi niemiarowość serca, działa inotropowo dodatnio i przeciwbólowo.
Protopina i kryptopina mają działanie antyarytmiczne, przeciwbólowe oraz przeciwbakteryjne.
Barbamina obniża ciśnienie tętnicze krwi.
Wskazania: schorzenia skórne, infekcje bakteryjne, wirusowe, pasożytnicze, zaburzenia pracy serca (arytmia), nadciśnienie, nadmierne i osłabiające krwawienia miesiączkowe, połaczone z bolesnymi skurczami, zaburzenia metaboliczne, kuracje odtruwające, infekcje i stany zapalne układu moczowego, kamica żółciowa, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego po usunięciu pecherzyka żółciowego, kaszel, nieżyty układu oddechowego, reumatyzm, artretyzm.

Synergizm farmakologiczny: berberys i ościał nasilają działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe salicylanów, ibuprofenu, naproksenu, paracetamolu, aminofenazonu, fenacetyny, benzydaminy; nasilają działanie glistnika jaskółczego ziela i dymnicy (zmniejszyć dawki o 50%); nasilają działanie przeciwbólowe leków narkotycznych. Pod kontrolą lekarza w przypadku arytmii warto kojarzyć z żarnowcem - Cytisus scoparus L. (Sarothamnus), janowcem Genista, szczodrzeńcem - Cytisus.

Interakcje: na podstawie własnych doświadczeń odradzam łączenie berberysu i ościału z przetworami z kruszyny, szakłaku, trzmieliny i kaliny. Nie łączyć z loperamidem. Nie podawać wraz z preparatami lepiężnika - Petasites oraz gatunkami z rodzaju starzec - Senecio. Nie łączyć z kokoryczką - Polygonatum, naparstnicą - Digitalis i konwalią Convallaria.
Nalewka berberysowa i ościałowa - Tinctura Berberidis (Mahoniae - mahoniówka) z pędów, kory lub korzenia: 100 g rozdrobnionego surowca zalać 500 ml alkoholu 30-40%, odstawić na 7 dni w ciemne miejsce. Przefiltrować. Stosować zewnętrznie do przemywania schorzałych miejsc (łuszczyca, opryszczka, trądzik, atopowe zapalenie skóry, liszaje, owrzodzenia, trudno gojące się rany), do płukania jamy ustnej i gardła (1 łyżka na 1 szklankę wody przegotowanej ciepłej z łyżeczką octu winnego) przy zakażeniu, krwawieniu z dziąseł, nadwrażliwości zębów, aftach, zapaleniu gardła; do okładów na skórę (chore miejsca, rany) po rozcieńczeniu wodą z octem winnym lub winem wytrawnym czerwonym: 1 łyżeczka nalewki berberysowej, 100 ml wody przegotowanej, 1 łyżeczka wina czerwonego, wymieszać; okłady 45 minutowe, 2-3 razy dziennie. W przypadku leczenia trudno gojących się ran można dodać do tej mieszanki 3 ml propolisu. Doustnie: 5-10 ml nalewki 2-3 razy dziennie w 100 ml wody z miodem. Nalewką można sporządzać również na winie, zachowując podane proporcje. Ilość kuracji nie powinna być większa niż 2 na kwartał. 1 kuracja trawa 1-2 tygodnie, następnie przerwa, minimum 3-4-tygodniowa.

Nalewka z owoców (kwaśnicówka, ościałówka): dojrzałe owoce berberysu lub ościału umyć, pognieść trochę. Nasypać do 3/4 wysokości butelki i zalać do pełna 30-40% wódką czystą lub karmelową; dodać cukier (najlepiej trzcinowy, karmel lub buraczany brązowy). Na 1-litrową butelkę dać 70-100 g (7-10 dkg) cukru. Pozostawić na 1-2 miesiące. Następnie przefiltrować. Nalewka berberysowa i ościałową należy do nalewek dojrzewających, czyli im starsza - tym lepsza smakowo. Można dodać nieco miodu, jednakże wymagać to będzie zlania znad osadu, jaki wytrąci się z miodu. Działa wzmacniająco.

Intrakt berberysowy i mahoniowy - Intractum Berberidis et Mahoniae: 100 g świeżych zmielonych pędów, samych liści lub kory zalać 500 g gorącego alkoholu 40-60%, odstawić na 7 dni, przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dziennie po 5 ml przez 1-2 tygodnie. Nie stosować częściej kuracji niż 2 razy na kwartał. Uzywać zewnętrznie, podbnie jak nalewkę.

Herbatka z owoców Mahonia lub Berberis: 1 łyżkę wysuszonych i rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić na 45 minut, przecedzić, osłodzić miodem. Pić kilka razy dziennie po 1 szklance.
Rp. Herbata owocowa witaminowa i odtruwająca, doskonała na przeziębienia i grypę.
Owoc kwaśnicy lub ościału - 1 część
Kwiat jaśminu lub zielona herbata jaśminowa 2 części
Owoc dzikiej róży - 1 część
Owoc rokitnika lub żurawiny 1 część
Owoc bzu czarnego lub borówki 1część
Owoc śliwki suszonej 1część
Kwiat wrzosu - 1 część
Kwiat bzu czarnego, tarniny, czeremchy lub głogu 1 część
Składniki wymieszać. Mieszankę parzyć w ekspresie przelewowym lub tradycyjnie - 1 łyżka na 1-2 szklanki wrzącej wody. Osłodzić miodem.

Odwar mahoniowy lub berberysowy- Decoctum Berberidis et Mahoniae: 1 łyżka suszonych rozdrobnionych liści, pędów, kory lub korzenia zalać 2 szklankami wody, gotować 5 minut, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 50-100 ml; przy chorobach zakaźnych i przeziębieniu 4 razy dziennie po 50 ml. Można tkaże używać zewnętrznie do przemywania, płukania, okładów. Przy przewlekłych chorobach skóry pić 2 razy dziennie po 100 ml i równocześnie używać do okładów i przemywania schorzałych miejsc. Do okładów na oczy przy nużycy ocznej.

Maść berberysowa (mahoniowa):
Składniki:
- 10 ml nalewki lub intraktu z pedów (kory, liści) berberysu lub Mahonia.
- 1 łyżeczka zmielonych suchych pedów, liści, kory lub korzenia kwaśnicy lub ościału (zmielić na pył)
- 1 łyżeczka nalewki nagietkowej
- 1 łyżka masła lub lepiej maści z sadła świstaka (dostępna w aptekach i sklepach zielarskich)
- 3-5 ml propolisu
- 25 g linomagu maści, kremu lub lanoliny
- 10-20 g smalcu
Nalewki, propolis i proszek wymieszać. Do mieszanki dodawać linomag i smalec oraz masło krowie, ucierając wszystko razem do jednolitej masy. Schorzałe miejsca smarować kilka razy dziennie (łuszczyca, wypryski, owrzodzenia).

---

UWAGA!
Materiał opracowany przez prof. Henryka Różańskiego i umieszczony na stronie IGYA za jego zgodą.
Prawa do tekstu i receptur – prof. Henryk Różański.