Dziegcie i smoły to produkty suchej destylacji drewna, kory, torfu lub węgla kamiennego (rzadziej brunatnego), które były i nadal są stosowane w lecznictwie, jednakże obecnie w ograniczonym zakresie.

W wielu farmakopeach i spisach substancji medycznych dziegcie są uznawane są synonim smoły roślinnej lub węglowej o przeznaczeniu leczniczym. Oczywiście smoła lecznicza nie jest w dosłownym znaczeniu smołą powstałą w trakcie przeróbki gazu, czy węgla (w procesie koksowania) do celów budowlanych. Smoła lecznicza posiada określone frakcje fenolowe i jest bardziej oczyszczona oraz uzyskana ze ściśle określonego surowca, które określają dawne farmakopee narodowe.

Dlaczego smoły i dziegcie w farmacji galenowej to synonimy? Jest to spowodowane technologią otrzymywania obu substancji – poprzez suchą destylację w temp. 400-1000^oC. Sucha destylacja to nic innego jak podgrzewanie węgla, drewna, torfu, samej kory bez dopływu powietrza. Dawniej proces ten przeprowadzano w mieleszach. Obecnie suchą destylację przeprowadza się w retortach. Podczas suchej destylacji z podgrzewanego materiału powstają: gazy (dwutlenek i tlenek węgla, metan, etylen) i pary (metanol, kwas octowy, aceton, smoła = dziegieć), które w trakcie ochładzania ulegają skropleniu.

Po II wojnie światowej znaczenie dziegci w terapii stopniowo, ale szybko malało. Było to spowodowane niejednorodnym i trudnym do standaryzacji składem chemicznym, i co za tym idzie zmienną skutecznością i siłą działania leczniczego. Opisano przypadki zatrucia pacjentów dziegciami podczas stosowania ich na skórę.

W 1915 roku Yamagiwa i Ishikawa udowodnili eksperymentalnie właściwości rakotwórcze benzopirenu, obecnego również w dziegciach roślinnych i mineralnych. W latach późniejszych opisano i wykazano doświadczalnie właściwości kancerogenne pochodnych fenantrenu, chryzenu, antracenu, benzoakrydyny, stilbenu, fluoranu, chinoliny, aminonaftalenu. Doskonale wiemy, że opisane składniki występują również w dziegciach mineralnych i roślinnych. Paradoksalnie jednak zamiast wycofać dziegcie mineralne (węglowe) o dużej zawartości szkodliwych składników wycofano z lecznictwa dziegcie pochodzenia drzewnego (roślinnego), które maja tych składników potencjalnie kancerogennych wielokrotnie mniej.  Wiadomo jednak, że dziegieć roślinny jest trudniejszy do uzyskania na skalę przemysłową. Tańszy i łatwiejszy (można rzec przy okazji powstaje) jest dziegieć węglowy (maź pogazowa), dlatego też w terapii łuszczycy dominują preparaty zawierające ten składnik.

Wskutek istnienia wielu synonimów dla danego dziegcia (smoły) powstał pewien chaos i błędne interpretowanie składu preparatów. Mam nadzieję, że niniejsza strona pomoże w uporządkowaniu wiedzy na temat preparatów dziegciowych.

Rodzaje dziegci - Pix (Pech, Tar) i ich synonimowe nazwy

1. Dziegieć brzozowy, smoła brzozowa, olej brzozowy, maź brzozowa, pech brzozowy - Pix Betulae = Pix Betulina = Oleum Rusci = Oleum Rusci crudum = Oleum muscoviticum, Oleum Betulae empyreumaticum = Oleum Betulinum = Birkenteer = Birkenteeröl = Juchtenöl = Pyroleum Betulae = Birch Tar Oil. Uzyskiwany z różnych gatunków brzozy - Betula, np. Betula alba L. (Betula verrucosa Ehrh.), Betula pubescens Ehrh., Betula carpatica W. et K.

2. Dziegieć bukowy, smoła bukowa, olej bukowy, maź bukowa, pech bukowy - Pix Fagi = Pix Fagi liquida = Pix liquida e Ligno Fagi = Pix liquida Fagea = Oleum Fagi = Oleum Fagi empyreumaticum = Pyroleum Fagi. Uzyskiwany z gatunku Fagus sylvatica L.

3. Dziegieć czarny (dziegieć okrętowy) - Pix navalis = Pix nigra = Schiffspech = Pix solida - gęsty dziegieć czarnej barwy, wykorzystywany do wytwarzania plastrów leczniczych na skórę. Produkowany był z dziegci drzewnych.

4. Dziegieć jałowcowy, smoła jałowcowa, maź jałowcowa - Pix Cadi = Pix Oxycedri = Pyroleum Juniperi = Pyroleum Oxycedri = Juniper Tar = Juniper Tar Oil = Oleum Cadinum = Oleum Juniperi empyreumaticum = Oleum Cadi Oxycedri = Wacholderteer = Kadeöl = Kadieöl. Uzyskiwany z gatunku Juniperus communis L, Juniperus sabina L. i in.

5. Dziegieć jodłowy, smoła jodłowa, maź jodłowa - Pix Abietis. Uzyskiwana z kory i drewna  różnych gatunków jodły, np. Abies alba Mill. Sporadycznie wymieniana w dawnej literaturze medycznej. najczęściej zaliczany do grupy Pix liquida.

6. Dziegieć modrzewiowy - smoła modrzewiowa, maź modrzewiowa - Pix Laricis. Sporadycznie wymieniana w starej literaturze medycznej. Uzyskiwana najczęściej z gatunku Larix sibirica i Larix europea DC. Zaliczana do grupy Pix liquida.

7. Dziegieć sosnowy, smoła sosnowa, maź sosnowa - Pix Pini = Pix liquida Pini = Pyroleum Pini = Resina empyreumatica liquida = Nadelholzteer = Holzteer = Pine Tar. Uzyskiwana z drewna, gałązek i kory róznych gatunków sosny, np. Pinus cembra L. (limba), Pinus sylvestris L. (sosna zwyczajna), Pinus mugo Turra (kosodrzewina).

8. Dziegieć świerkowy, smoła świerkowa, maź świerkowa - Pix Picea. Uzyskiwana z różnych gatunków świerku, np. świerku pospolitego Picea abies (L.) Karsten.  reguły zaliczana do grupy Pix liquida. Sporadycznie wyróżniana w literaturze medycznej.

9. Dziegieć torfowy - Pix, Teer, Tar - uzyskiwany przez suchą destylację torfu. Torf jest wymieniany jako materiał do wyrobu dziegciu w niektórych starych publikacjach, podobnie jak węgiel brunatny.  Był stosowany w medycynie ludowej i weterynarii.

10. Dziegieć węglowy, prodermina, smoła węglowa, maź pogazowa, maź węglowa, pech węglowy, pech pogazowy, dziegieć mineralny, smoła mineralna. Uzyskiwana z węgla kamiennego, rzadziej z węgla brunatnego. Powszechnie był produkowany dziegieć z węgla kamiennego. Taki też był i nadal jest stosowany w terapii. W recepturach znany pod nazwami Pix Lithanthracis = Pix Carbonis = Pix mineralis = Oleum Lithanthracis = Pyroleum Lithanthracis = Steinkohlenteer = Proderminum.

W Polsce, w medycynie oficjalnej obecnie są stosowane:

1. Dziegieć węglowy (smoła węglowa, smoła pogazowa) uzyskiwany poprzez suchą destylację węgla kamiennego. Bardziej znany jest pod nazwą proderminy (Proderminum - prodermina). Obecnie jest zarejestrowanych w Polsce kilka gotowych preparatów z tym składnikiem.

2. Dziegieć mieszany: - mieszanina dziegci drzewnych, niestety sporadycznie (zaledwie dwa szampony, mydło dziegciowe).

Brak we współczesnych polskich lekospisach preparatów opartych na czystym dziegciu brzozowym, bukowym, jałowcowym, czy sosnowym. Niektóre dziegcie mogą być jednak wykorzystane do produkcji preparatów galenowych recepturowych (z przepisu lekarza). Należy jednak pamiętać, że jeśli nawet lekarz przepisze maść z dziegciem, to najczęściej będzie on i tak zawierał dziegieć węglowy. Aptekarz również będzie zmuszony do wykorzystania tego dziegciu (Pix Lithanthracis = Pix Carbonis), bowiem ten jest najłatwiej dostępny na rynku surowców farmaceutycznych.

Dziegieć brzozowy – Pix Betulae, Oleum Rusci

Synonimy: Oleum Betulae, Oleum Rusci, Pyroleum Betulae, Birch Tar Oil, smoła brzozowa; Pix Betulina, Birkenteer, Oleum Betulae empyreumaticum, Oleum  muscoviticum.

Pochodzenie: z suchej destylacji drewna, gałęzi i (lub) kory brzozy – Betula.
Skład: fenol, gwajakol, krezol, pirokatechol, fenantren inne rozmaite węglowodory cykliczne, seskwiterpeny, chryzen.
Działanie: keratoplastyczne, keratolityczne, antyseptyczne, przeciwzapalne.
Wskazania, dawkowanie, preparaty: patrz dziegieć sosnowy.

Niemieccy lekarze zalecali dziegieć brzozowy do leczenia Favus, czyli strupienia woszczynowego Trichophytiasis faviforme (grzyb Trichophyton Schönleini) oraz opryszczki (Herpes) i nużycy (Demodex).

Dziegieć bukowy – Pix Fagi

Synonimy: Oleum Fagi empyreumaticum, Pyroleum Fagi, rzadziej Pix liquida Fagea.
Pochodzenie: produkt powstały w trakcie suchej destylacji gałęzi, kory lub drewna buku – Fagus.
Skład: głównie gwajakol, fenol, pirokatechol, stilben, fenantren, węglowodory cykliczne.
Wskazania, przeciwwskazania: patrz dziegieć sosnowy.
Dawkowanie, preparaty: emulsje 1-15%, maście 5-20%.

Dziegieć jałowcowy – Pix Juniperi

Synonimy: Pix Cadi, Pix Oxycedri, Pyroleum Juniperi, Pyroleum Oxycedri, Juniper Tar, Juniper Tar Oil, Oleum Cadinum; Wacholderteer; smoła jałowcowa.

Pochodzenie:produkt uzyskiwany w trakcie suchej destylacji gałęzi, kory i (lub) drewna jałowca - Juniperus.
Skład: krezol, fenol, pirokatechol, benzen, stilben, fenantren, toluen, naftalen, ksylen, chryzen, reten, styren, kwas octowy.
Wskazania, dawkowanie, preparaty: patrz dziegieć sosnowy.
Niemieccy lekarze stosowali dziegieć jałowcowy w leczeniu trądziku (Acne), wyprysku (Eczema), parazytoz skóry wywołanych przez owady i roztocze, ponadto liszajów i parchów.

Dziegieć sosnowy – smoła sosnowa- Pix Pini seu Pix liquida Pini

Postać: ciągliwa gęsta ciecz barwy brunatnej lub czarniawej o silnym specyficznym zapachu i smaku.
Z wodą tworzy emulsje. Dobrze rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych (eter, chloroform), częściowo rozpuszczalna w spirytusie.

Synonimy: Pyroleum Pini, Pix Pini liquida, Pine Tar, Pix Liquida, Holzteer, Resina empyreumatica liquida.

Należy jednak pamiętać, że pod nazwą Pix Liquida (Resina empyreumatica liquida)  kryły się również pokrewne substancje o zbliżonym składzie: dziegieć modrzewiowy (Larix), świerkowy (Picea; stąd sporadycznie występująca w recepturach nazwa Pix liquida Picea) i  (lub) jodłowy (Abies). Mogła to być również mieszanina dziegci z różnych gatunków drzew iglastych.

Pochodzenie: produkt uzyskiwany w trakcie suchej destylacji gałęzi, kory i (lub) drewna sosny Pinus.

Skład: krezol, fenol, pirokatechol, benzen, toluen, stilben, naftalen, ksylen, chryzen, reten, styren, kwas octowy, seskwiterpeny, diterpeny.

Działanie: silnie odkażające (antyseptyczne), przeciwświądowe, znieczulające miejscowo, przeciwzapalne, przeciwpasożytnicze (także w stosunku do pasożytniczych i alergizujących roztoczy), redukujące (odtleniające tkanki), w niskich stężeniach (1-10%) keratoplastyczne, w wysokich stężeniach (15-20%) – keratolityczne. Zabija również bakterie gruźlicy.

Wskazania: łuszczyca, wypryski, trudno gojące się rany, wrzody, nużyca (Demodex, demodekoza - Demodecosis), infekcje skóry drożdżakami i ziarenkowcami ropnymi, liszaje, łojotok, łojotokowe zapalenie skóry, świerzbiączka (neurodermit), trądzik pospolity. Dawniej (do lat 40 XX wieku) także doustnie jako środek wykrztuśny, odkażający przewód pokarmowy i oddechowy, antyseptyczny dla układu moczowego, moczopędny i żółciopędny w dawce 300-1500 mg dziennie. Doustnie zalecany był również w przypadku atonii żołądka i jelit.

Niemieccy lekarze stosowali dawniej dziegieć z drzew iglastych i dziegieć bukowy do leczenia sklerodermi (twardzina skóry), Acanthosis nigricans i zapalenia gruczołu mlekowego.

Przeciwwskazania: niewydolność nerek i wątroby, choroby szpiku. Nie stosować na większe powierzchnie ciała ( nie przekraczać 30% powierzchni ciała).

Działania uboczne: typowe dla związków fenolowych i węglowodorów cyklicznych. Mogą wchłonąć się ze skóry i błon śluzowych do krwi przy nadmiernym i obszernym stosowaniu. Wywołują wówczas działanie ogólne: zwiększona diureza, działanie wykrztuśne. W nadmiernych dawkach obciążają wątrobę, uszkadzają nerki i mogą wywołać methemoglobinemię. Stąd obecnie ograniczone zastosowanie w lecznictwie i nieliczne preparaty gotowe. Większość wartościowych leków z dziegciami należy do grupy preparatów recepturowych.

W latach 50 XX wieku odradzano stosowanie lanoliny i smalcu dla preparatów dziegciowych, bo te ułatwiają szybkie wchłanianie związków dziegciowych do krwiobiegu. Doświadczalnie wykazano właściwości kancerogenne niektórych składników dziegci roślinnych. Jak się później (weryfikacje) okazało dotyczy to jednak dziegci słabo oczyszczonych, niewiadomego pochodzenia.

Preparaty: emulsje, maście 5-20%. Kapsułki 200-300 mg per os, rzadziej w syropach.

Dziegieć mineralny (węglowy) – Pix Carbonis (Lithanthracis) - Prodermina

Synonimy: dziegieć z węgla kamiennego, Oleum Lithanthracis (błędnie Oleum Lithantracis), Pix Carbonis (dziegieć węglowy, smoła węglowa), Pix mineralis (smoła mineralna, dziegieć mineralny), smoła pogazowa, Coal Tar, maź pogazowa, Caoltar.

Skład: fenol 1,5%), benzen, toluen (do 1%), chinolina, ksylen, etylobenzen, nitrobenzen, mezytylen, kumen, styren, indem, anilina, tiofen, dwusiarczek węgla, pirydyna, pirol, naftalen (ok. 6%), toluidyna, krezol (ok. 1-1,5%), kumaryn, indol, antracen (ok.1%), fenantren, karbazol, akrydyna, naften, chryzen, iren, fluoren i in.

Pochodzenie. Prodermina – smoła (dziegieć) z węgla kamiennego uzyskiwana w wyniku suchej destylacji węgla.

Pochodzenie: należy do grupy dziegci, lecz jest uzyskiwany na drodze suchej destylacji węgla kamiennego.

Działanie: redukujące (utleniając się zabiera tlen z tkanek i wydzielin tkankowych) złuszczające, przeciwzapalne, przeciwświądowe, przeciwwysiękowe, antyseptyczne (odkażające), przeciwropne. Inhibitor oddychania, mitozy i mejozy. Hamuje procesy życiowe w komórkach. Zapobiega rogowaceniu naskórka. Zmniejsza wydzielanie łoju. Rozmiękcza skórę. Poraża receptory nerwowe w skórze, tłumiąc objawy bólowe i swędzenia. Zwiększa wrażliwość na promieniowanie słoneczne i UV sztucznego pochodzenia. W niskich stężeniach rozmiękcza tkanki skóry (właściwości keratoplastyczne), w większych koncentracjach działa keratolitycznie.

Wskazania: wypryski, przyłuszczyca grudkowa, łojotok, łojotokowe zapalenie skóry, łuszczyca, łupież, złuszczanie łuszczycowate, świerzbiączka (neurodermit = neurodermitis), grzybice, liszaje (np. liszaj Wilsona).

Przeciwwskazania: niewydolność nerek i wątroby; uczulenie na związki fenolowe i antracenowe.

Działania uboczne: ulega wchłonięciu ze skóry i błon śluzowych do krwiobiegu (działanie ogólnoustrojowe) uwyraźniając działanie związków fenolowych na układ nerwowy, wydalniczy i żółciowo-wątrobowy. Zastosowany na duże powierzchnie skóry może spowodować uszkodzenie nerek i wątroby. Słabo oczyszczone dziegcie węglowe zawierają wiele kancerogennych (rakotwórczych) składników, przez co zastosowanie tej grupy substancji leczniczych zmniejszyło się i zostało ograniczone.

Preparaty handlowe:
Delator (Lek) – maść 2% - zawiera bezbarwną i bezwonną smołę (dziegieć) z węgla kamiennego;
Exorex (Meyer) emulsja na skórę 1% smoły z węgla kamiennego;
Linola (Dr Wolff) – krem tłusty 2% (destylat ze smoły węgla kamiennego);
Cocois (Bioglan) – maść 12% z dodatkiem siarki (4%) i kwasu salicylowego (2%);
Psorisan (R&C) – maść 5, 10 i 20%;
Lorinden T – zawiera 1,5% dziegieć z węgla kamiennego; flumetazon – 0,02%; kwas salicylowy 1%;

Mieszaniny dziegci – Pices

Synonimy: pech, smoła drzewna, Tar Oils, Teer, Pyroleum.

Pochodzenie, zastosowanie i preparaty współczesne. Od dawna człowiek łączył różne rodzaje dziegci. Dzięki temu działanie takiej mieszaniny było bardziej wszechstronne i mocniejsze, a skład chemiczny preparatu leczniczego bogatszy. Obecnie dostępnymi preparatami zawierającymi mieszaninę dziegci roślinnych (z różnych gatunków drzew) są produkty linii Polytar, np. Polytar AF Stiefel (szampon: dziegieć roślinny 1%, pirytionian cynku 1%), Polytar Liquid (Stiefel) – szampon 1%.

Polytar w formie szamponów są zalecane w przypadku przetłuszczających się włosów, łuszczycy skóry owłosionej, łupieżu, świądu skóry na tle łojotoku, trądziku na skórze owłosionej, grzybic głowy, grzybicy małżowin usznych (drożdżak z rodzaju Pityrosporum powoduje np. łupież, łojotokowe zapalenie skóry i złuszczanie się naskórka w przewodach słuchowych). Dziegcie zawarte w szamponie hamują wydzielanie łoju, odkażają, znoszą uczucie swędzenia skóry, zmniejszają keratynizację i rozrost warstwy rogowej naskórka.

Preparaty dziegciowe - przykładowe receptury

Rp.

Resorcini 2%

Mentoli 1%

Liq. Carbonis eterg. 5-10%

Ol. Ricini 10%

Spir. Vini 70% ad 100%

Wcierać we włosy (po umyciu) w przypadku łupieżu zwykłego skóry owłosionej.

 

Rp.

Hydrarg. ppti albi 5-10%

Sulf. ppti 10%

Liq. Carbonis deterg. 5-10%

Ol. Ricini 5-10%

Lanolini

Vaselini aa ad 100

Stosować przy łupieżu tłustym.

Maść wcierać w skórę owłosioną głowy codzienie przez 10-14 dni, myjąc włosy co 3 dni, a następnie wcierać następującą mieszankę:

Rp. Resorcini 2%

Mentoli 1%

Chlorali hydrati 1-2%

Liq. Carbonis deterg. 5-15%

Trae Chinae 10%

Ol. Ricini 10%

Spir. Vini 70%

 

Rp.

Oleum Rusci 10-20%

Ac. salicylici 5%

Saponis viridis 20%

Vaselini

Lanolini aa ad 100%

Maść do leczenia łuszczycy.

 

Rp. Wg prof. L. Heilmeyer’a (1939 r.). Eczema – wyprysk.

Ichtyol 10,0-20,0

Tumenol-Ammon 5,0

Anthrasol 10,0

Resorcin 3,0

Liq. Carb. Deterg. 5,0-10,0

Zinc. Oxydat. crud.

Ol. Oliv. aa ad 50

  

Rp. Wg prof. L. Heilmeyer’a (1939 r.). Łuszczyca – Psoriasis.

Chrysarobin

Ol. Rusci aa 10,0

Acid. Salicyl. 5,0

Sapon. kalin.

Adip. Lanae aa ad 50,0

 

Rp. Wg prof. L. Heilmeyer’a (1939 r.). Psoriasis – łuszczyca.

Pyrogallol 5,0

Acid. Salicyl.

Ol. Rusci aa 2,5

Ol. Ricini 10,0

Vaselin flav. ad 50,0

 

Rp. Wg prof. L. Heilmeyer’a (1939 r.). Psoriasis – łuszczyca.

Liq. Carbon. deterg. 20,0

Hydrarg. preacip. alb. 10,0

Eumattan. 50,0

Ol. Olivar. 10,0

Aq. destil. ad 100,0

 

Rp. Liquor Lithanthracis acetonatus

Dziegieć węglowy 10% w acetonie.

Wskazania: przewlekłe wypryski - Eczema. Do smarowania.

 

Rp. Wg dr H. Mierzeckiego. Wyprysk – Eczema.

Ol. Cadini aut Liq. Carbonis deterg 3,0-10,0

Pastae Zinci 100,0

 

Rp. Wg dr H. Mierzeckiego. Wyprysk – Eczema.

Liq. Carbon. deterg. 3,0-10,0

Liq. Burovi 10,0

Lanol. anhydr. 20,0

Pastae Zinci 60,0