Tutaj znajdziecie Państwo dokładny opis składników roślinnych, ich znaczenie
w lecznictwie współczesnym i dawnym; ponadto preparaty handlowe zawierające składniki roślinne, które Chcecie stosować w terapii (nazwa handlowa, producent, działanie, wskazania, przeciwwskazania, dawkowanie)

Poszczególne zioła mają określony skład chemiczny obejmujący rozmaite związki organiczne i nieorganiczne. Wiele z tych związków w organizmie człowieka wykazuje działanie farmakologiczne. Jedne z nich leczą, inne natomiast działają stymulująco i tonizująco na organizm, np. sole mineralne, aktywne enzymy, alkaloidy, flawonoidy, glikozydy, witaminy i prowitaminy.

Gorycze są to bezazotowe związki najczęściej o charakterze glikozydowym, które wykazują silnie gorzki smak i odruchowo zwiększają wydzielanie śliny, kwasu solnego, soku jelitowego i trzustkowego. Jest to nazwa o znaczeniu historycznym, bowiem zbiorcza dla rozmaitych substancji o smaku gorzkim, często bardzo różnorodnych pod względem chemicznym Działają ogólnie wzmacniająco w różnego rodzaju osłabieniach. Polepszają trawienie, pobudzają apetyt, podwyższają kwasowość soku żołądkowego, przyspieszają wchłanianie mleczka pokarmowego (strawiony, upłynniony pokarm) z jelit do krwi i limfy. Większość z nich działa także żółciopędnie i dlatego stosuje się je w przypadku przewlekłych chorób układu żółciowego.

Glikozydy gorczyczne zawarte są np. w goryczkach Gentiana (gencjopikrozyd, amarogentyna), w bobrku Menyanthes (loganina, menyanthyna, meliatyna), w bylicy Artemisia (absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), w centurii Centaurium (erytrocentauryna, amarogentyna).

Do substancji gorzkich należą także olejki gorczyczne, to jest izotiocyjaninowe o ogólnym wzorze R-N:C:S. Enzymatyczny rozpad tzw. glukozynolatów (glikozydowe połączenia siarki) prowadzi do wydzielania się olejków gorczycznych. Podstawową strukturą olejków gorczycznych jest układ izonitryli. Rozpowszechnione są w rodzinie Cruciferae (krzyżowe) i Umbelliferae (baldaszkowate). Te z kolei dodatkowo działają silnie odkażająco i żółciotwórczo (np. rzodkiew Raphanus, gorczyca Sinapis alba).

Antrachinony są to związki pochodne antracenu (zw. trójcykliczny), podobnie jak antrony. Spotkać je można w grzybach Penicillinum i Aspergillus oraz w roślinach wyższych, np. w rodzinie rdestowatych Polygonaceae, trędownikowatych Scrophulariaceae, liliowatych Liliaceae czy szakłakowatych Rhamnaceae. Są to związki z reguły glikozydowe, rozpuszczone w soku komórkowym (wakuolarnym). Działają rozwalniająco – przeczyszczająco, wpływając drażniąco na śluzówkę i mięśniówkę jelit. Zbyt częste stosowanie ziół zawierających tego typu związki, np. kruszyny, szakłaku, senesu - jest niebezpieczne, gdyż powoduje przekrwienie jelit i narządów pobliskich; zaburza (rozleniwia) także naturalne odruchy motoryczne jelit, co prowadzi z kolei do atonii jelit. Podczas przerabiania (suszenia, gotowania) antrachinony ulegają stopniowemu utlenianiu.

Atomy węgla i tlenu w pochodnych antronu u grzybów pochodzą z octanu zaś u roślin wyższych pierścień A powstaje z kwasu szikimowego. Dimery to produkty złożone z większej liczby jednostek antrachinonu. Dimerem jest np. hiperycyna zawarta w dziurawcu, czy fagopiryna zawarta w gryce. Nie działają one przeczyszczająco, ale uczulają na światło (wpływ fotouczulający), działają przeciwzapalnie oraz pobudzają układ nerwowy (hamują rozkład adrenaliny i noradrenaliny).

Kumaryna – lakton o-hydroksycynamonowy, dwupierścieniowy związek heterocykliczny, pochodny alfa-pironu, czyli mają rdzeń benzo-alfa-pironowy na którym są rozmaite podstawniki (grupy chemiczne). Związki kumarynowe występują w roślinach jako glikozydy, niekiedy są składnikiem olejków eterycznych. W hydrolizie enzymatycznej rozkładają się na glukozę i wolne kwasy kumarynowe, w wyniku czego wyzwala się przyjemny i charakterystyczny zapach siana. Kumaryny zgromadzone są w wakuolach komórek w różnych organów, głównie jednak nadziemnych (wolny aglikon). Wyraźnie oddziałują na organizm człowieka. Piranokumaryny (np. wisnadyna w aminku) rozszerzają naczynia krwionośne (wieńcowe) i wywierają wpływ rozkurczowy. Umbeliferon (u baldaszkowatych), eskulina (w kasztanowcu) i herniaryna (u połonicznika) posiadają właściwości ochraniające organizm przed działaniem promieni ultrafioletowych. Dużo związków kumarynowych (melilotyna, dikumarol, kwas kumarynowy, kw. melilotowy) posiadają nostrzyki Melilotus. Dikumarol hamuje wytwarzanie protrombiny we krwi, a co za tym idzie obniża jej krzepliwość (działanie przeciwzakrzepowe). Najwięcej kumaryny w nostrzyku przypada na okres kwitnienia, kiedy zawartość jej dochodzi do 1,2%. Większość kumaryn działa też przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i uspokajająco. Niektóre z furanokumaryn uczulają na światło, np. psoralen zawarty w baldaszkowatych. Angelicyna (np. w arcydzięglu) obniża ciśnienie krwi i uspokaja. Oczywiście łatwo się domyśleć skąd nazwy: furanokumaryny mają przyłączony pierścień furanowy, a piranokumaryny – pierścień piranowy.

Dicumarol znalazł zastosowanie w lecznictwie. Syntetyczne pochodne kumarolu, np. acenokumarol, dihydroksykumaryna są silnymi lekami przeciwzakrzepowymi. Podawane są osobom mającym sztuczną zastawkę serca, ponadto w profilaktyce i leczeniu zatorów i zakrzepicy żylnej i w chorobie niedokrwiennej serca. Dawkowanie zależy od choroby i wrażliwości indywidualnej pacjenta na lek; średnio podaje się 2-4 mg acenokumarolu/ dobę. Preparaty: Acenocoumarol (Polfa Pabianice, Polfa – W-wa) – tabl. 4 mg, Sintrom Novartis – tabl. 1 mg i 4 mg.

Glikozydy to grupa związków organicznych o bardzo skomplikowanej budowie chemicznej. Są to pochodne cukrów prostych, utworzone przez połączenie cukru z hydroksylowym składnikiem niecukrowym. Część niecukrową glikozydu określa się jako aglikon lub genina, a część cukrową mianem glikonu. Pod względem konfiguracji wiązań glikozydowych rozróżnia się:

1.     O-glikozydy, które są najbardziej rozpowszechnione w świecie roślin. W tych glikozydach cukier przyłączony jest do cząsteczki alkoholu lub kwasu karboksylowego poprzez atom tlenu.

Antocyjany zawierają aglikon – antocyjanidynę (związek amfoteryczny) i cukier (np. glukoza). Aglikon tworzy z kwasami sole oksoniowe barwy czerwonej, a z zasadami sole fenolowe barwy niebieskiej. Antocyjany są więc barwnikami czerwonymi lub niebieskimi kwiatów i owoców. Zawartość ich w płatkach korony bywa nieraz znaczna, np. 20% w płatkach bratków. Pod wpływem hydrolizy kwasowej rozkładają się na cukier (cukry) i antocyjanidyny. Zabarwienie antocyjanów zależy od odczynu pH soku komórkowego. Przy odczynie kwaśnym kolor jest różowy lub czerwony, przy zasadowym – niebieski, błękitny, granatowy. Czynnikami sprzyjającymi syntezie antocyjanów są: światło, niska temperatura, niedobór azotu. Rośliny w trakcie wegetacji (w miarę starzenia) i na różnych glebach mogą mieć różną barwę kwiatów, np. miodunka, fiołki (różne odcienie). Antocyjany rozpuszczają się w wodzie. Wykazuja działanie farmakologiczne. Działają przeciwzapalnie, przeciwalergicznie, uspokajająco, przeciwwysiękowo, poprawiają krążenie w naczyniach włosowatych, wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych. Nazwy antocyjanów pochodzą często od nazw łacińskich rodzajów lub gatunków roślin, np. malwidyna (w malwach), peonidyna (w piwoniach, czyli peoniach), pelargonidyna (w pelargoniach), petunidyna (w petuniach), cyjanidyna (w Centaurea cynus czy w chabrze bławatku), sambucyna (w Sambucus nigra – bzie czarnym), wiolanina (w Viola – fiołkach).

Leukoantocyjanidyny – pokrewne związki antocyjanom, lecz bezbarwne, jednakże pod wpływem kwasów przechodzą w barwne antocyjany. Występują w owocach. Wzmacniają serce, uszczelniają naczynia krwionośne. Obecne są, np. w owocach kaliny, głogu, aronii.

Flawony - związki 2-fenylochromonowe barwy jasnożółtej, obecne w kwiatach, owocach i w organach asymilacyjnych. Działają moczopędnie, kardiotonicznie, wzmacniająco na naczynia i rozkurczowo na miocyty gładkie. Przedstawicielami są: witeksyna obecna w kwiatach głogu, luteolina i diosmina oraz ich pochodne (praktycznie wszędzie rozpowszechnione), apigenina (np. w rumianku, dalii), linaryna (w lnicy Linaria), chryzyna (w topolach i wierzbach).

Flawonole są intensywnie żółtymi barwnikami rozpowszechnionymi u wszystkich roślin. Należy tu kwercetyna i jej pochodne (kwercytryna i izokwercytryna obecne, np. we wrzosach, borówkach, w kasztanowcu, w herbacie, skrzypie; rutozyd w rucie, hiperozyd w dziurawcu i w brzozie, awikularyna w rdestach, ramnetyna w szakłaku),kemferol i jego pochodne (np. robinina w robinii, astragalina w arnice, ekwizetryna w skrzypie). Rutyna, kwercetyna i hesperydyna to 3 najważniejsze substancje składowe witaminy P (patrz witamina P). Ogólnie biorąc działają one przeciwzapalnie, moczopędnie, przeciwalergicznie, przeciwwysiękowo, przeciwmiażdżycowo, uspokajająco, rozkurczowo, wydłużają i potęgują działanie witaminy C. Wymiatają wolne rodniki, chronią przed nowotworami, wzmacniają serce. Powodują umiarkowany wzrost siły skurczów i wzrost pojemności minutowej serca.

Flawanony – występują w korze, liściach i owocach roślin, np. eriodykcjol i noryngenina obecne w śliwach i czeremchach, hesperydyna – w pomarańczy, cytrynach, grejfrutach, w mięcie, pinocembryna - w sosnach i w propolisie, likwirytyna – w lukrecji. Działanie jak wyżej.

Chalkony – produkty pośrednie w biosyntezie flawonoidów o działaniu spazmolitycznym na miocyty gładkie. Należy tu ksantohumnol obecny w chmielu i izosalipurpozyd i w kocankach.

2. Glikozydy pochodne sterydów – aglikonem jest pochodna steranu. Należą tu glikozydy nasercowe, saponiny sterydowe i glikoalkaloidy sterydowe.

Glikozydy nasercowe dzielimy na kardenolidowe (mają pięcioczłonowy pierścień laktonowy) i bufadienolidowe (sześcioczłonowy pierścień laktonowy). Do kardenolidów zaliczyć można m.in. oleandrynę, digitoksynę, gitoksynę, digoksynę, lanatozydy, peruwozyd, adonitoksynę, konwalatoksynę, konwalozyd, strofantozyd, strofantynę cymarynę. Do bufadienolidów zalicza się, m.in. helebrynę, scylareninę i scylaren.
Glikozydy nasercowe występują w miłku wiosennym - Adonis vernalis, w naparstnicy wełnistej i purpurowej - Digitalis lanata et Digitalis purpurea, w konwalii majowej - Convallaria maialis, w oleandrze pospolitym - Nerium oleander, w kokoryczkach - Polygonatym, w cebulicach - Scilla i in. Wchodzą w skład prostych i złożonych preparatów farmakologicznych, np. Cardiol C (Herbapol) - krople (konwalia), Neocardina (Herbapol) - krople (konwalia) – krople, Kelicardina (Herbapol) – krople (konwalia), Phytocard (Phytopharm) – krople (konwalia), Convafort (Herbapol) – draż. (konwalia), naparstnicowe: Digitoxin Didier (Hormosan) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digitoxin Streuli – tabl. 0,1 mg, Coramedan (medice) – tabl. 0,07 mg, Digimed (Corax) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digoxin (Polfa Kutno, Polfa W-wa) – tabl. 0,1 i 0,25 mg, amp. 0,5/2 ml, Digoxin – Sandoz Novartis – tabl. 0,125 i 0,25 mg, amp. 0,25 mg/2 ml, Lanicor (Roche) – tabl. 0,25 mg, fl. 10 i 20 ml – roztwór, amp. 0,25 mg – dożylnie, Lanoxin (Wellcome) – tabl. 0,25 mg, amp. 0,5 mg/2 ml; scylarenowe: Proscillaridin (Polfa Kutno) – tabl. powl. 0,25 mg /30 szt.), Talusin (Knoll) – draż. 0,25 mg /50 szt.); strofantynowe (skrętnikowe): Strodival (Herbert) – kaps. 3 i 6 mg, kaps. dojelitowe 3 mg. Oczywiście dawniej było o wiele więcej preparatów z roślinnymi glikozydami nasercowymi, obecnie zastępowane syntetykami. W miłku wiosennym występują głownie: cymaryna, adonitoksyna, wernadigina, adonitoksol i kwas akonitowy (kwas trójkarboksylowy). Ciała czynne zawarte w miłku wzmacniają skurcze mięsnia sercowego, zwalniają czynność serca, rozszerzają naczynia nerek, działają moczopędnie, uspokajająco i przeciwobrzękowo. Glikozydy miłkowe nie kumulują się w organizmie. Przedawkowane powodują nudności, wymioty, biegunkę i zaburzenia sercowe. Miłek i preparaty z niego sporządzone były stosowane w przewlekłej niedomodze mięśnia sercowego, w dusznicy bolesnej, w obrzękach na tle niedomogi serca. Obecnie stosowane jedynie w ziołolecznictwie ludowym, a surowiec pozyskiwany jest z własnych upraw. Napar dawkuje się 3 razy dz. po 15 ml (6-8 g suchego ziela na 220 ml wrzącej wody). Sproszkowane ziele można zażywać na miodzie w dawce 1,5 -2 g 3 razy dz. Z kolei naparstnica purpurowa i leki naparstnicowe wykorzystywane były i nadal są w leczeniu nadkomorowych zaburzeń serca, w niewydolności mięśnia sercowego, w zastojach płucnych połączonych z nieżytem oskrzeli, w dusznicy sercowej, w bloku serca. Skuteczna jest w migotaniu przedsionków oraz w osłabieniu serca po przebytych chorobach zakaźnych. Naparstnice zwiększają siłę skurczu mięśnia, przedłużają pauzę rozkurczową serca, zwiększają pojemność wyrzutową komór serca. Likwidują zastój krwi w żyłach. Działają przeciwobrzękowo. Rozszerzają naczynia wieńcowe. Sproszkowane liście stosowano w dawce 300-600 mg/dobę, czyli np. 150 mg 3 razy dz. przez 3-4 dni, aż do ustąpienia obrzęków; po kilku dniach dawkę stopniowo obniżano; dawka podtrzymująca wynosi 50 mg 3 razy dz. Stosowanie naparstnicy wymaga umiejętności i staranności ze strony nie tylko lekarza, ale również i pacjenta. Dlatego też wprowadzono nowoczesne preparaty naparstnicowe o ściśle określonej zawartości glikozydów i wygodne w użyciu oraz dawkowaniu. Naparstnica jest bardzo niebezpieczna po przedawkowaniu. Przedawkowanie objawia się znacznym zwolnieniem czynności i niemiarowością serca, skurczami jelit, wymiotami, biegunką i zatrzymaniem serca w maksymalnym skurczu. Dawka śmiertelna jednorazowa suszu wynosi 2-3 g. Nalewka zabija człowieka w dawce około 20 g. Napar (1,2 g suchych sproszkowanych liści na 180 ml wody wrzącej) stosuje się w ziołolecznictwie ludowym w dawce 4 razy dz. po łyżce stołowej. W lecznictwie wykorzystuje się także naparstnicę wełnistą, silniejszą w działaniu co przejawia się również w jej dawkowaniu: sproszkowany liść 50 mg 3 razy dz. przez 3 dni; dawka podtrzymująca 50 mg 2 razy dz.; napar sporządza się z 1 g suszu na 180 ml wrzącej wody i pije 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej. Efekt leczniczy po podawaniu naparstnicy pojawia się po kilku dniach, kiedy to tkanki ulegną wysyceniu glikozydami. Deslanoside to substancja zawierająca glikozyd naparstnicy wełnistej. Obecnie rzadko stosowna, np. w formie zastrzyków dożylnych Cedilanide (Novartis) – amp. 0,4 mg/2 ml. Dawniejsze (o znaczeniu historycznym) polskie preparaty zawierające glikozydy naparstnicy wełnistej to Deslanosidum – amp. 0,0004, Lanatosid C – tabl. 0,00025 i Acetyldigitoxinum – tabl. 0,0002. Podczas zażywania digoksyny i jej podobnych leków (naparstnicowych) nie wolno jednocześnie pobierać niektórych medykamentów ze względu na poważne interakcje, np. neomycyny, chinidyny, preparatów wapnia i witaminy C, salicylany, penicyliny, kortykosteroidy, teofiliny, werapamilu, spironolakton. Osoby w podeszłym wieku nie powinny dostawać leków naparstnicowych, ponieważ często u nich występuje niedobór magnezu i potasu, ponadto często zażywają leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu. Brak tych dwóch pierwiastków przyczynia się do nasilenia objawów ubocznych i toksyczności oraz kumulacji w organizmie glikozydów naparstnicowych. Mogą również doprowadzić do pomyłkowego zażycia zbyt dużych dawek leku. Patrz także konwalia, kokoryczka w opisie ziół. Preparaty scylarenowe (Proscillaridin i Talusin) zwiększają pojemność minutową serca, zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, działają moczopędnie i przeciwobrzękowo, są bezpieczniejsze od glikozydów naparstnicowych i szybciej działają. Zastosowanie: zastoinowa niewydolność krążenia, zespół płucno-sercowy, serce starcze. Dawkowanie: 1 tabl. 0,25 mg 3 razy dz. przez 4 dni, potem 1 tabl. 0,25 mg 2 razy dz. przed jedzeniem. Glikozydy scylarenowe są zawarte w wielu roślinach z rodziny liliowatych. Z krajowych roślin zawierają je cebulice: syberyjska i dwulistna Scilla sibirica et Scilla bifolia. Na skalę przemysłową były uzyskiwane z oszlocha morskiego (Kraje Śródziemnomorskie) Urginea maritima (obecnie zaliczana do rodziny Hyacinthaceae). Oszloch (ostrawka) był stosowany w formie nalewki, intraktu i naparu (Tinctura, Intractum et Infusum Scillae). Napar (1 g rozdrobnionej suchej cebuli na 200 ml wrzątku) zażywano 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej. Miała szczególne zastosowanie w niedomodze krążenia z obrzękami. Glikozydy oleandrowe działają na serce 3 razy silniej niż glikozydy naparstnicy, nie kumulują się w organizmie, są szybsze ale krótsze w oddziaływaniu. Zastosowanie jako cardiotonicum (wzmacniające serce) i diureticum w obrzękach na tle niewydolności krążenia. W niektórych krajach nadal w użyciu. Sproszkowany liść oleandru Folium Oleandri (Fol. Nerii) – Pulvis Folium Oleandri dawkuje się 3 razy dz. po 50 mg. Glikozydem bufadienolidowym jest helebryna obecna w ciemiernikach Helleborus (Ranunculaceae), np. w Helleborus niger (rośnie w Alpach) oraz Helleborus viridis (środkowa Europa; brak w Polsce). Niegdyś były one stosowane w lecznictwie jako lek nasercowy zastępujący glikozydy strofantynowe. Substancje balastowe zawarte w surowcu łatwo jednak wywołują nudności, wymioty i biegunkę, dlatego stracił on na znaczeniu. Dawkowanie: sproszkowane kłącze ciemiernika Rhizoma Hellebori – 250 mg 3 razy dz. Preparaty naparstnicowe próbowano w niektórych krajach zastąpić preparatami z cieciorki pstrej Coronilla varia (Papilionaceae), które są bezpieczniejsze. Rośnie ona na łąkach i pastwiskach, pospolita w Polsce. Cieciorka zawiera glikozyd kardenolidowy – koronilinę. Działa ona uspokajająco, przeciwobrzękowo, moczopędnie, wzmacniająco na serce. Szczególnie przydatna okazała się w leczeniu nerwic serca podczas okresu po- i przekwitania i w kołataniu serca. Stosowana w formie naparu Infusum Coronillae: 2 g suchego rozdrobnionego ziela na 200 ml wrzącej wody; napar zażywano w dawce 15 ml 3-4 razy dz.

Saponiny sterydowe (łac. sapo = mydło) występują w wielu roślinach, np. z rodziny trędownikowatych, liliowatych, psiankowatych, motylkowatych. Saponiny tworzą z wodą roztwory koloidalne i obniżają napięcie powierzchniowe roztworów wodnych. Aglikon nosi nazwę sapogeniny. Wiele saponin glikozydowych wykazuje działanie toksyczne, uszkadzają bowiem komórki nerwowe, erytrocyty (hemoliza krwinek) i miocyty. Zwiększają przepuszczalność błon komórkowych. Zwiększają resorpcję wielu substancji chemicznych (wody, metali). W odpowiednich dawkach są pomocne w leczeniu wielu chorób. Działają też sekrolitycznie i mukolitycznie (wzmagają wydzielanie gruczołów śluzowych, upłynniają wydzielinę). Nasilają działanie wielu leków. Oddziałują przeciwzapalnie. Przedstawicielami są: tigogenina (Yuca, naparstnica), jamogenina (psianki), hekogenina (agawa), diosgenina (kozieradka). Wazne dla przemysłu chemicznego w procesie syntezy sterydów (np. hormonów).

3. Glikozydy cyjanogenne. Cyjanogeneza to zespół procesów zmierzających do syntezy związków cyjanogennych, czyli zawierających grupę cyjanową –CN. W wyniku hydrolizy enzymatycznej lub kwasowej związki te wydzielają cujanowodór (kwas pruski) HCN Większość związków cyjanogennych ma charakter glikozydu – nitrylozydu. Spośród około 50 związków cyjanogennych wytwarzanych przez rosliny, można wymienić amigdalinę (migdały), prunazynę (tarnina, czeremcha, wisnia, czereśnia), sambunigrynę (bez czarny, bez hebd, bez koralowy), linamarynę (lnica, len), lotaustralinę (koniczyna), factor Lathyrus (groszek) Podczas hydrolizy enzymatycznej (enzym emulsyna) wydziela się najpierw nitryl (cyjanohydryna) i wolna glukoza. Dopiero po tym etapie dochodzi do uwolnienia HCN i wytworzenia ketonu lub aldehydu. Glikozydy cyjanogenne syntetyzowane są z aminokwasów, np. linamaryna wywodzi się z waliny, a amigdalina – z fenyloalaniny i tyrozyny. Jak wiadomo cyjanowodór i jego sole (cyjanki) należą do najsilniejszych toksyn. Wykazują one silne powinowactwo do układu żelazowo-porfirynowego enzymów oddechowych. Blokują więc funkcję enzymów oddechowych. Cyjanowodór może łączyć się z hemoglobiną tworząc cyjanohemoglobinę, niedysocjującą do hemoglobiny. Niektóre zwierzęta gospodarskie narażone na działanie cyjanowodoru pochodzącego z roślin (np. koniczyna, liczne trawy) wykształciły ciekawy mechanizm detoksykacji: enzym rodanaza przekształca jon cyjankowy w tiocyjanian za pomocą siarki odłączonej od kwasu beta-merkapto-pirogronowego HSCH2COO2H. Tę reakcję detoksykującą wykorzystuje się także podczas ratowania osób zatrutych cyjankami. Dożylnie podaje się 50 ml 30% tiosiarczany sodu. Tiosiarczan sodu (25%) używany jest również do płukania żołądka w razie zatrucia cyjankiem drogą pokarmową. Śmiertelna dawka HCN dla człowieka wynosi około 1 mg/kg masy ciała. Niebezpieczne jest w związku z tym spożycie 70 i więcej migdałów jednorazowo, pestek z jabłka czy z owoców mandarynki, gdzie są obecne glikozydy cyjanogenne w ilości 0,5-1 mg. Glikozydy cyjanogenne zawarte w ziołach wraz z innymi składnikami wykazują synergizm i działają uspokajająco, lekko oszałamiająco, rozluźniająco, żółciopędnie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwkaszlowo i odkażająco, pobudzają ośrodek oddechowy; oczywiście wszystko to w dawkach leczniczych. Dawniej w lecznictwie stosowana była woda z nasion migdałowca gorzkiego Aqua Amygdalae amarae, zawierająca około 0,1% HCN; zażywano ją w dawce 2 g 3 razy dz. przy kaszlu, bezsenności, pobudzeniu nerwowym, nieżycie oskrzeli i w zapaleniu płuc. Obecnie lek ten można zastąpić wodnymi wyciągami z czeremchy czy tarniny.

4. Glikozydy fenolowe są to związki zawierające w budowie pierścień pochodny fenolu (np. hydrochinonowy) oraz cukier (np. glukozę). Przykładem może być salicyna (zawarta w wierzbach, w kalinie, w wiązówce), echinakozyd (jeżówka) populina (w topolach), spireozyd (wiązówka, fiołek tr.), arbutyna (wrzos, mącznica, borówka, grusza, kalina). Glikozydy fenolowe wykazują silne działanie lecznicze. Salicyna i populina działają przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, napotnie, uspokajająco, przeciwbólowo, hamują agregację krwinek, zapobiegając zakrzepom i zawałom. Hamują cyklooksygenazę prostaglandynową. Usprawniaja krążenie. Mają działanie przeciwreumatyczne przeciwartretyczne (zwiększają wydzielanie kwasu moczowego) i żółciopędne. Pobudzają wydzielanie soków trawiennych i śliny. W Polsce dostępny jest preparat Salicortex (Labofarm) zawierający 10 mg salicyny w 1 tabl. 330 mg. Stosuje się go 3 razy dz. po 3 tabl. po jedzeniu (dobrze popić). Salicyna wyizolowana z wiązówki stała się podstawą do wyprodukowania syntetycznej Aspiryny (kwasu acetylosalicylowego) =Polopiryny. Echinakozyd zawarty w jeżówce Echinace pobudza fagocytozę, nasila wydzielanie przeciwciał i interferonów (o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym) - zwiększa odporność organizmu na choroby zakaźne, pobudza wydzielanie kortykosteroidów w korze nadnerczy. Działanie immunostymulujące jeżówki było z kolei podstawą do wyprodukowania licznych preparatów w nowoczesnych formach: Echinapur (Herbapol) – tabl. z koncentratem jeżówki (100 mg); maść (100 g w tubach) – 2 tabl. 3 razy dz.; Succus Echinacea – sok z jeżówki (Phytopharm) – płyn we flakonach po 45 i 100 g (3 razy dz. po 3 ml w 50 ml wody); Immunal (Lek) – sok we flakonach po 50 ml (40 kropli, potem 20 kropli co 2 h przez 2 dni, 3 dnia i dalej po 20 kropli 3 razy dz.); Purex (Hasco-Lek) – maść w tubach po 30 g – 3 razy dz. wcierać w skórę; Lymphozil (Cesra) i Lymphozil forte - tabl. (pierwszy dla dzieci, drugi – mocniejszy - dla dorosłych) – 2 tabl. 3 razy dz.; Esberitox N (Schaper und Brümmer) – tabl., płyn po 20, 50 i 100 ml - 3 tabl. lub 50 kropli 3 razy dz. Wskazania: przewlekłe choroby skórne wirusowe, grzybicze i bakteryjne, choroby zakaźne ogólnoustrojowe, przeziębienie, niska odporność na choroby, choroby alergiczne, osłabienie organizmu. Leczenie zewnętrzne skojarzyć z leczeniem wewnętrznym. Arbutyna i metyloarbutyna zawierają w budowie hydrochinon i glukozę. W moczu wydzielinach i wydalinach (np. w moczu) o odczynie zasadowym hydrolizują, uwalniając hydrochinon. Hydrochinon odkaża drogi moczowe i działa przeciwropnie. Surowce zawierające arbutynowce mają zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych i zakażeniowych nerek, moczowodów i pęcherza moczowego. Podczas kuracji należy dążyć do alkalizacji moczu, w tym celu zalecam pić sól Vichy (Ziołolek) – tabl. do rozpuszczania. W Polsce dostępne są gotowe preparaty arbutynowe, np. Uverex (Herbapol) – tabl. dojelitowe zawierające 215 mg wyciągu z mącznicy niedźwiedziego-uszka Arbutus uva-ursi L. (Arctostaphylos) a w nim 40 mg arbutyny: 4 tabl. 4 razy dz.; Nefrosept (Aflopa) – płyn we flakonach po 280 ml – 10 ml 4 razy dz. (zawiera wyciąg z nawłoci i wyciąg z mącznicy).

W przeciwieństwie do wcześniej opisanych saponin sterydowych, saponiny triterpenowe zawierają aglikon – sapogeninę o charakterze trójterpenu. Trójterpeny zbudowane są z 6 cząsteczek hemiterpenowych (półterpenowych). Aglikon może zawierać grupy –COOH co nada saponinie charakter kwaśny, podobnie jak kwasy przy części cukrowej saponiny. Część cukrowa zawiera rozmaite cukry proste, najczęściej glukozę, ksylozę i galaktozę w liczbie kilku drobin. Saponiny obojętne nie zawierają grup kwasowych. Obniżają napięcie powierzchniowe roztworów, mają zdolność pienienia, przyłączają się do cholesterolu w błonach komórkowych, zwiększają przesączalność biomembran, działają odkażająco (niszczą wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki), pobudzają wydzielanie śluzu, upłynniają śluz ułatwiając jego wydalenie (działanie sekrolityczne i mukolityczne). W nadmiernych ilościach uszkadzają błony komórkowe (hemoliza krwinek) i podrażniają ośrodek wymiotny. Niektóre działają silnie rozkurczowo i przeciwzapalnie. Występują u wielu gatunków z rodziny goździkowatych, fiołkowatych, krzyżownicowatych, araliowatych i motylkowatych. Przedstawicielami są: hederasaponiny (w bluszczu Hedera), primulasaponiny (w pierwiosnkach Primula), saponazydy (w mydlnicy Saponaria), glicyryzyna (w lukrecji Glicyrrhiza), escyna (w kasztanowcu – Aesculus). Niektóre saponiny zostały skondensowane w nowoczesnych preparatach: Ulventrol (Herbapol) – draż. (zawierają glicyryzynę, allantoinę i olejek rumiankowy): w leczeniu stanu zapalnego i wrzodów żołądka – 2 draż. 3 razy dz.; Epigen (Cheminova) – płyn, krem ( stosowany w leczeniu opryszczki), Rheumpapai (Ikong) – kaps. zażywać w nerwo-, stawo- i mięśniobólach w dawce 2 kaps. 3 razy dz.; Uldenol (Herbapol) – draż. Dojelitowe w leczeniu stanów zapalnych żołądka i jelit, w chorobie wrzodowej – 2 draż. 3 razy dz.; Aesculan (Herbapol Poznań) – maść w tubach po 30 g (w leczeniu hemoroidów); Fitoven (Herbapol) – pasta w tubach po 100 g (1 łyżeczkę pasty rozpuszcza się w 50 ml wody i pije 3 razy dz.), zawierająca m.in. wyciąg z kasztanowca i żarnowca – stosowana w obrzękach kończyn na tle wadliwego krążenia, w obrzękach pourazowych i w porażeniach; Aesculan (Herbapol Wrocław) – czopki – w leczeniu stanów zapalnych odbytu i hemoroidów (1-2 czopki 1-2 razy dz.); Aesciven (Jelfa) – żel w tubach po 40 g (w leczeniu zwichnięć, sińców, krwawych wylewów, stanów zapalnych mięśni i żył, urazów sportowych) – wcierać 3 razy dz. (zawiera escynę, salicylan); Reparil (Madaus) – draż. z escyną 20 mg, 40 mg i amp. 5 mg (dożylne zastrzyki) – w leczeniu zakrzepów, zakrzepowego zapalenia żył, żylaków, hemoroidów, obrzęków, zaburzeń obwodowego i mózgowego krążenia krwi) – 40 mg 3 razy dz., zastrzyk – 10 mg 2 razy dz.; Sapoven (Hasco-Lek) – maść w tubach po 30 g /20% escyny) – w leczeniu zakrzepowego zapalenia żył, stanów zapalnych tkanki łącznej, urazów sportowych, obrzęków stóp i podudzi – wcierać 3 razy dz. pod bandaż elastyczny; Esceven (Herbapol Poznań) – tabl. zawierające 2,5 mg escyny – 2 tabl. 3 razy dz.; żel w tubach po 30 g (+ heparyna) – wcierać 3 razy dz. – w leczeniu zakrzepowego zapalenia żył, urazów sportowych, zapalenia tkanki podskórnej, obrzęków, zasinień pourazowych, żylaków, zaburzeń krążenia krwi na obwodzie; Intrakt kasztanowcowy (Phytopharm) – płyn we flakonach po 100 g /1% saponin triterp.) – 2,5 ml 3 razy dz. w 50 ml wody lub soku; Proveno Dragees N (Madaus) – draż. 15 mg (escyna) – 2 draż. 3 razy dz. (w leczeniu jak wyżej). Aescin (Polfa Kutno) – tabl. powl. 20 mg (escyna); żel po 40 i 100 g w tubach (escyna+heparyna+ salicylan) – w leczeniu stanów pourazowych (zaburzenia krążenia miejscowego, siniak, obrzęk, ból, stan zapalny) i żylaków, stanów zapalnych żył, zakrzepów, zastojów żylnych – 2 tabl. 3 razy dz., żel wcierać 3 razy dz.

Alkaloidy są to związki pochodzenia roślinnego, bardzo rzadko występujące w świecie zwierząt (niektóre ropuchy, salamandry). Niektóre zwierzęta nasycają swe ciało roślinami bogatymi w alkaloidy (spożywają je), aby nabrać właściwości trujących i uniknąć ataków drapieżników (np. owady).

Alkaloidy występują głównie w nasionach i w liściach roślin, zawsze w postaci związanej z kwasami organicznymi, np. z kwasem jabłkowym, z kwasem cytrynowym, z kwasem winowym, czy szczawiowym – tworząc sole. Wiele alkaloidów ma ogromne znaczenie w medycynie. Obecnie znanych jest około 6000 różnych alkaloidów.

1. Alkaloidy zawierające azot nie wbudowany w pierścień,

np. efedryna otrzymywana z liści i łodyg przęśli Ephedra vulgaris. Efedryna wywiera silne działanie farmakologiczne i jest stosowana w leczeniu wielu chorób. Ma gorzki smak i nieprzyjemny zapach. Rozpuszcza się w wodzie (3,5 części) i w spirytusie (7 cz.). Efedryna zwiększa przemianę materii, nasila oddychanie tkankowe, wzmaga napięcie i siły skurczowe mięśni szkieletowych, zwłaszcza w stanach osłabienia, pobudza mięsień sercowy, pobudza ośrodek oddechowy, wywiera wpływ na korę mózgową (podnieca psychicznie), zwęża naczynia przy miejscowym stosowaniu, po dożylnym podaniu podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut, znosi skurcze mięsni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice, zmniejsza wydzielanie śluzu, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, działa rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg moczowych. Zwiększa i przedłuża podniecenie seksualne oraz erekcję prącia, zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, wzmaga tonus (napięcie) mięśni szkieletowych, wyostrza zmysły.

Wskazania do stosowania efedryny to: niedociśnienie, moczenie nocne, osłabienie zwieracza, stany alergiczne, dychawica oskrzelowa, obrzęk Quinckego, katar sienny, starcza rozedma płuc, zatrucie morfiną, wstrząs, zapaść, myasthenia gravis, cele diagnostyczne w okulistyce, zespół Margagniego-Adamsa-Stockesa, impotencja.

Dawkowanie: dorośli – 25-50 mg 1-3 razy dz. (maksymalna dawka dobowa wynosi 150 mg, a jednorazowa 75 mg). Nie wolno podawać dożylnie oraz łącznie z preparatami naparstnicy! Ostatnio coraz częściej do wielu leków przeciwalergicznych (Actifed, Sudafed Plus – tabl., Disophrol Retard – tabl.) i stosowanych w przeziębieniu (Nurofen – tabl., Advill Cold – tabl.) dodano tzw. pseudoefedrynę, czyli aminę sympatykomimetyczną (alkohol metyloamino-etylo-benzylowy) o podobnym działaniu jak efedryna czy epinefryna. Pseudoefedryna ułatwia oddychanie rozszerzając drogi oddechowe i zmniejszając wydzielanie śluzu oraz ułatwia oczyszczenie zatok obocznych nosa. W Polsce wprowadzono także czyste preparaty z pseudoefedryną, np. Otrinol – kaps., Sudafed – tabl. i syrop.

2. Alkaloidy pochodne pirolu,

np. nikotyna występująca w liściach Nicotiana tabacum i Nicotiana rustica. Jest to alkaloid toksyczny i dlatego nie ma znaczenia w leczeniu chorób. Ma natomiast zastosowanie w badaniach naukowych i jako środek przeciwko szkodnikom w ogrodnictwie i w sadownictwie. Śmiertelna dawka nikotyny dla człowieka wynosi około 50 mg. Jeden papieros zawiera na ogół 1,2-2 mg nikotyny, która z łatwością przenika przez błony śluzowe do krwi wywołując efekty działania ogólnego. Zatem wypalenie 25-40 papierosów w krótkim czasie spowoduje u człowieka porażenie ośrodka oddechowego i śmierć. Oszołomienie, nudności, wymioty, zawroty i bóle głowy oraz utrata przytomności pojawia się po wypaleniu około 10-15 papierosów w krótkim odstępie czasu. Przewlekłe palenie tytoniu – nikotynizm doprowadza do: hipowitaminozy C i P (niedoboru witaminy C i P), obniżenia szczelności i wytrzymałości naczyń krwionośnych (plamice podskórne), obniżenia odporności na choroby zakaźne, zaburzeń miesiączkowania, zaburzeń inteligencji, zaników pamięci, osłabienia wzroku, słuchu, smaku i węchu, zaburzeń trawiennych, choroby wrzodowej, zakrzepów krwi (zapalenie zakrzepowe żył, zatory zakrzepowe), zaburzeń popędu płciowego, obniżenia płodności, a nawet bezpłodności, a u kobiet do poronień. Nikotynizm przyczynia się także do powstania miażdżycy, nerwobólów (rwa kulszowa, czyli przeszywający ostry ból w biodrze), zaburzeń sercowych i nieodwracalnych chorób serca (zawał, zwyrodnienie), skurczów naczyń (dusznica bolesna), chromania przystankowego oraz raka (np. nowotwór układu oddechowego, nowotwór jelita grubego, nowotwór wargi). Palacze tytoniu cierpią na ciągły nieżyt oskrzeli i nosa oraz uporczywy kaszel. Występuje u nich również nieżyt żołądka, zażółcenie i szybkie starzenie skóry, obniżenie wydolności intelektualnej i fizycznej, zaparcia oraz dziwne, oporne na leczenie choroby włosów, skóry i warg. Palacze tytoniu szybko starzeją się i mają małe zdolności regeneracyjne za sprawą ciągłego niedoboru witaminy C, P, PP, B12 i kwasu foliowego. Objawia się to nie tylko brzydkim ziemistym kolorem skóry, ale również ciemnymi plamami i nieświeżością skóry (procesy te przy pomocy odpowiednich zabiegów fitoterapeutycznych, uzdrowiskowych i witaminoterapeutycznych) w porę podjętych można odwrócić). W małych dawkach (0,5-1 mg) nikotyna działa chwilowo pobudzająco (pobudzenie ruchowe i psychiczne), wzmaga odruchy rdzeniowe i pobudza ośrodki wegetatywne. Nikotyna przechodzi do krwi płodu u matki palącej lub żującej tytoń. Skutkiem tego jest urodzenie dziecka z niedowagą, z sinicą, anemią, a nawet niedorozwojem układu nerwowego i pozbawionego odporności na choroby. W żadnym więc wypadku w czasie ciąży nie wolno palić tytoniu! Szkodliwe jest także przebywanie w pomieszczeniu zadymionym palonym tytoniem (tzw. bierne palenie tytoniu).

3. Alkaloidy pochodne imidazolu.

Należy tu między innymi pilokarpina znajdująca się w liściach brazylijskiego krzewu o nazwie Pilocarpus iaborandi. Pilokarpina stosowana jest w okulistyce w postaci kropli do oczu, gdyż zwęża źrenice i wywołuje zwiększenie odpływu cieczy wodnistej do gałki ocznej, obniża ciśnienie śródgałkowe. Ma więc zastosowanie w leczeniu jaskry. W stomatologii i w laryngologii używana jest jako środek zwiększający wydzielanie śliny. Dawniej w medycynie pilokarpina miała większe znaczenie i zastosowanie, między innymi w niedomodze wydzielniczej nerek jako lek silnie napotny w celu usunięcia z potem wody i mocznika oraz innych produktów przemiany materii (aby odciążyć nerki). Była też stosowana jako lek kurczący pęcherzyk żółciowy. Maksymalna dawka dobowa – 50 mg, a jednorazowa – 20 mg. Dawka lecznicza wynosi 5-10 mg 1-2 razy dz. Antidotum na zatrucie pilokarpiną jest podanie atropiny. Preparaty do oczu: Pilocarpinum Polfa W-wa 2%, 3%, 4% HEC – krople, Pilocarpinum hydrochloricum Jelfa – maść 2%, tuby 3 g. Salagen (Chiron) – tabl. powl. 5 mg (przy niedoczynności gruczołów śluzowych i ślinowych – 1 tabl. 3 razy dz. doustnie).

4. Alkaloidy pochodne indolu.

Należy tu fizostygmina i alkaloidy sporyszu (ergotamina). Fizostygmina występuje w bobie kalabarskim – Physostigma venenosum. Stosowana jest w leczeniu zrostów i wypadnięć soczewki oraz jaskry. Jest to alkaloid bardzo trujący, dawka śmiertelna wynosi 10 mg. Wywiera silne działanie na organizm ludzki. Hamuje czynność cholinoesterazy rozkładającej mediator – acetylocholinę. Dzięki temu zwiększa pobudliwość zakończeń nerwowych przywspółczulnych, zwiększa wydzielanie gruczołów, zwalnia czynność serca, wzmaga napięcie ścian i perystaltykę żołądka, jelit, pęcherza moczowego, pęcherzyka żółciowego, macicy i oskrzeli, zwęża źrenice, obniża ciśnienie krwi, obniża ciśnienie śródgałkowe, pobudza zakończenia nerwowe w mięśniach szkieletowych. Na ośrodkowy układ nerwowy najpierw działa pobudzająco (lęk, ruchliwość, podniecenie), potem porażająco. Znosi działanie kurary. Przenika przez barierę krew-mózg. W organizmie szybko jest metabolizowana i wydalana wraz z moczem.

Wskazania do stosowania fizostygminy to: pooperacyjne porażenie jelit, zaparcia na tle atonii jelit, zatrzymanie moczu na tle niedowładu mięśni pęcherza, porażenie pobłonicze nerwu twarzowego lub po chorobie Heinego-Medina, częstoskurcz napadowy, zatrucia lekami antycholinergicznymi. Miejscowo - w leczeniu jaskry. Najwyższa dawka jednorazowa – 1 mg. Najwyższa dawka dobowa – 3 mg. Preparaty: Physostygminum salicylicum (Pliva) – amp. 0,5 mg/1 ml; Anticholium (Köhler) – amp. 2 mg/5 ml.

Ergotamina występuje w sporyszu (Secale cornutum), który jest przetrwalnikiem grzyba pasożytującego na zbożu. Ergotamina, podobnie jak ergotoksyna wywiera silne działanie farmakologiczne. Jest alkaloidem, który powoduje tężcowy skurcz mięśnia macicy, a także skurcz mięsni gładkich naczyń krwionośnych. Powoduje ona po porodzie szybsze kurczenie się mięśnia macicy (involutio uteri post partum). W związku z tym następuje zaciśnięcie naczyń krwionośnych w ścianie macicy i zahamowanie krwotoku poporodowego. Alkaloidów sporysza nie wolno stosować w czasie ciąży i w czasie porodu. Ergotaminę można podać po całkowitym odejściu łożyska. Najwyższa dawka dzienna w zastrzyku – 1 mg. Najwyższa dawka dzienna doustnie – 10 mg. Dodawana do preparatów przeciwmigrenowych. W zastrzyku – do znoszenia napadów migreny. Preparaty: Ergotaminum tartaricum (Filofarm) – winian ergotaminy – draż. 1 mg (napad migreny: 2 mg, w razie potrzeby dawkę można powtórzyć po 60 minutach). Migrexa (Lichtemstein) – czopki 2 mg, tabl. 1 mg (w ginekologii 1-2 mg 2-3 razy dz., w napadzie migreny 2 mg 1-2 razy dz.). Coffecorn Forte (Filofarm) – preparat zawierający obok ergotaminy (1 mg), również koffeinę (100 mg) – draż. (1-2 draż 1-2 razy dz.). Analogiczny preparat zachodni do krajowego Coffecornu to Gynergene Cafeine (Novartis) – tabl. powl. i Cafergot (Novartis) – tabl. Niemiecki preparat Migrätan (Berlin-Chemie) – czopki, zawiera oprócz 1 mg ergotaminy, także 200 mg propyfenazonu – środka przeciwbólowego; jest pomocny w leczeniu bólu głowy na tle zaburzeń naczynioruchowych.

5. Alkaloidy pochodne pirydyny.

Przedstawicielem tej grupy jest arekolina, występująca w nasionach palmy areki = żuwni (Areca catechu) Palmae. Stosowana w lecznictwie (w Polsce od dawna nie jest używana) krajów azjatyckich i arabskich w postaci roztworu 0,5-1% w celu wywołania zwężenia źrenic. Podana doustnie zwalnia akcję serca, wzmaga wydzielanie potu, pobudza nerwy przywspółczulne, zwiększa diurezę (wydzielanie moczu), zwiększa perystaltykę jelit. Nasiona zawierają również czerwony barwnik oraz garbniki katechinowe. Żucie nasion jest rozpowszechnione wśród ludności niektórych krajów (używka Betel). Nasiona zwalczają robaki pasożytnicze (doustna dawka gniecionych nasion to około 5 g). Czysty alkaloid stosowany jest w dawce 4-5 mg.

Do tej grupy należy też alkaloid – piperyna, występujący w pieprzu Piper nigrum oraz lobelina zawarta w stroiczce rozdętej – Lobelia inflata – obecnie bardzo rzadko stosowana w Europie. Piperyna ma smak ostro—paląco-gorzki, pobudza wydzielanie soków trawiennych, polepsza trawienie pokarmu i wchłanianie mleczka pokarmowego z jelit do krwi, poprawia ukrwienie tkanek, wzmaga diurezę. Można ją stosować w formie nalewki pieprzowej (pieprzówka), samodzielnie sporządzonej z suchych lub świeżych owoców pieprzu (torebkę pieprzu ziarnistego zmielić i zalać 500 ml alkoholu 40%, wytrawiać 7 dni; przefiltrować; zażywać kilka kropel dla rozgrzania i pobudzenia apetytu). Pieprzówkę można wcierać w skórę, w zmarznięte stopy oraz przy bólach stawów (1 cz. pieprzówki + 1 cz. spirytusu salicylowego + 1 cz. spirytusu kamforowego, wymieszać; do wcierań rozgrzewających i przeciwbólowych).

Lobelina w małych dawkach pobudza ośrodek oddechowy, ośrodek nerwu błędnego, wywołuje zwolnienie czynności serca, pobudza ośrodek naczynioruchowy, powoduje podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, pobudza perystaltykę przewodu pokarmowego, zwęża oskrzela. W dużych dawkach poraża zwoje układu przywspółczulnego i rozszerza oskrzela ułatwiając oddychanie. W polskim lecznictwie były wykorzystywane: ziele stroiczki Herba Lobeliae (dawka lecznicza jednorazowa sproszkowanego suchego ziela wynosi 50 mg, a dawka dobowa 150 mg), nalewka lobieliowa =stroiczkowa Tinctura Lobeliae (10-30 kropli 2-3 razy dz.) oraz chlorowodorek lobeliny – Lobelinum hydrochloricum (biały, krystaliczny proszek; rozpuszcza się w wodzie – 40 cz. i w spirytusie – 10 cz.). Wskazania do stosowania preparatów stroiczkowych (z lobeliną) to: obniżenie pobudliwości lub porażenie ośrodka oddechowego (choroby zakaźne, zamartwica noworodków, zatrucia narkotykami, zaczadzenie, ratowanie topielców, zapaść w czasie narkozy, porażenie prądem lub piorunem, zesłabnięcie po zasypaniu śniegiem, zawale ziemią itp.), dychawica oskrzelowa (astma; duża dawka!), rozedma płuc, krztusiec. Dawki: niemowlęta: noworodki – 2 mg, 4-miesięczne – 4 mg, 12-miesięczne – 5 mg; dorośli – podskórnie lub domięśniowo – 10 mg, dożylnie – 3 mg; wstrzykiwać powoli! Najwyższa dawka jednorazowa – 20 mg. Najwyższa dawka dobowa – 100 mg. W wielu krajach preparaty lobelinowe nadal są stosowane w terapii. W Polsce jednym z ostatnich preparatów złożonych zawierających lobelinę (nalewkę stroiczkową) był Kelastmin – płyn, Astmin – płyn, wycofanych w latach 90.

6. Alkaloidy o skondensowanych pierścieniach pirolidynowych (pochodne tropanu).

Tu należą alkaloidy mające ogromne znaczenie w medycynie, np. atropina, kokaina, sparteina, skopolamina, hioscyjamina, pelletieryna i lupinina, mandragoryna.

Mandragoryna występuje w korzeniu mandragory Radix Mandragorae – Mandragora officinarum (Solanaceae). Mandragora była stosowana w lecznictwie i magii od starożytności. Korzenie często przybierają kształt małych ludzików, dlatego określano je mianem homunkulusem. Homunkulusy mandragorowe ponoć odpędzają siły nieczyste, a ich właścicielowi zapewniają szczęście, zdrowie i bogactwo. Oczywiście wykopywanie i przygotowanie korzeni mandragory było skomplikowane i powiązane z rozmaitymi czynnościami magicznymi, które raczej nie powinienem tutaj opisywać. W niektórych krajach Afryki i Azji można obecnie nabyć na rozmaitych straganach korzenie mandragory oraz ludziki z nich przygotowane. Wyciągi z korzeni działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. W większych dawkach pobudzają ośrodkowy układ nerwowy.

Hioscyjamina występuje łącznie z kwasem tropowym w takich roślinach jak: pokrzyk wilcza jagoda, lulek czarny, bieluń dziędzierzawa, lulecznica kraińska czyli odurzająca. Wymienione rośliny należą do rzędu trędownikowców Scrophulariales (rodzina psiankowatych – Solanaceae). W czasie przygotowywania wyciągów z surowców roślinnych, hioscyjamina przekształca się w odmianę racemiczną, zwaną atropiną. Hioscyjamina stosowana jest jako lek spazmolityczny (rozkurczowy), rozszerzający źrenice i hamujący wydzielanie soku żołądkowego. Podany dospojówkowo poraża mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne oka. Dawki hioscyjaminy: 125-250 mg 3-4 razy dz. Maksymalna dawka 1 mg 3 razy dz. Obecnie dostępne są następujące preparaty hioscyjaminowe (siarczan hioscyjaminy) w Polsce: Levsin (Schwarz Pharma) – tabl. 125 mg, tabl. podjęzykowe 125 mg, krople /15 ml/, amp. 500 mg/1 ml; Olren (Sanofi Winthrop) – tabl. 4,55-6,25 mg suchego wyciągu z kłączy Scopoliae (zawierają 0,2 mg hioscyjaminy). Przeciwwskazane w jaskrze! Nie wolno także podawać przy przeroście gruczołu krokowego!

Oprócz hioscyjaminy w wymienionych roślinach znajduje się jeszcze skopolamina, zwana także hioscyną. Hioscyna to alkaloid lewoskrętny stosowany w skurczach żołądka, skurczach jelit, w kolce żółciowej i nerkowej, przy nadmiernym ślinieniu, w stanach pobudzenia i podniecenia, w napadach szału, do złagodzenia bólów porodowych – łącznie z petydyną. Ponadto w zapobieganiu wymiotom podczas podróży. Hioscyna w formie bromowodorku, metylobromku lub butylobromku wchodzi w skład wielu preparatów, np. Scopolan (Herbapol) – draż. 10 mg, czopki 10 mg /10-20 mg 2-4 razy dz.); Scopolan Compositum (z dodatkiem metamizolu o działaniu przeciwbólowym) – draż. – 1-2 draż. 1-3 razy dz.

Transderm Scop Novartis – plasterki naskórne uwalniające hioscynę do krwi przez skórę (plasterek nakleja się za uchem na 3 godziny przed podróżą). Buscolysin (Pharmachim Sopharma) – tabl. 10 mg, amp. 20 mg/1 ml, czopki 7,5 mg (dla dzieci) i 10 mg dla dorosłych) – w razie kolek 20 mg 4 razy dz. (zastrzyk, tabletka) lub 10 mg 4 razy dz. doodbytniczo.

Atropina (antagoniasta acetylocholiny) ma duże zastosowanie w medycynie jako środek znoszący kolki jelitowe, żołądkowe, żółciowe i nerkowe. Stosuje się ja między innymi w dychawicy oskrzelowej, w bolesnym miesiączkowaniu, przy moczeniu nocnym, w parkinsonizmie, przy zatruciach glikozydami nasercowymi. Atropina odgrywa ważną rolę w okulistyce jako lek rozszerzający źrenice i w leczeniu zapaleń tęczówki. Używana jest również w celu zapobiegania lub zerwania zrostów. Atropina usuwa rzadkoskurcz wywołany odruchowym pobudzeniem nerwu błędnego. Zwiększa pojemność minutową serca, przyspiesza przewodzenie impulsów w sercu (układ bodźcowo-przewodzący serca). Rozszerza oskrzela, zmniejsza ilość śluzu na nabłonku układu oddechowego. Działa przeciwwymiotnie, nasila metabolizm podstawowy. Dawki – podskórnie jednorazowo 0,25-1 mg; dożylnie w ostrym bloku zawałowym przedsionkowo-komorowym - jednorazowo 1 mg. Najwyższa dawka dzienna 3 mg (doustna), a jednorazowa – 1 mg. Murzyni, osoby stare i cukrzycy słabiej reagują na atropinę. Przeciwwskazana w jaskrze i przeroście gruczołu krokowego.

Preparaty: Atropinum sulfuricum (Polfa W-wa) – amp. 0,5 mg/1ml, 1 mg/1ml, krople do oczu 1 % /10ml/, Bellapan (Farmapol) – tabl. 0,25 mg (3 razy dz. po 1 tabl. przy skurczach i in. przewlekłych chorobach, w kolce 2 tabl. jednorazowo), Atropinum sulfuricum AWD Asta Medica – tabl. 0,5 mg; Atropinol (Winzer): flakon 10 ml – 1 % roztwór olejkowy - krople do oczu.

Kokaina występuje w liściach krasnodrzewu peruwiańskiego. W lecznictwie wykorzystuje się chlorowodorek kokainy – Cocainum hydrochloricum – bezbarwne kryształki o gorzkim smaku, rozpuszczające się w wodzie (0,5 cz.) i w spirytusie (3 cz.), temp. topn. 96-98 o C. Zastosowana miejscowo wywiera działanie znieczulające i kurczące naczynia krwionośne; wysusza śluzówki, działa przeciwobrzękowo. Kokaina podana doustnie w małych dawkach działa silnie pobudzająco psychicznie i ruchowo. Ponadto podnosi ciśnienie krwi, wywołuje zaburzenia sercowe (częstoskurcz), znosi uczucie zmęczenia, pobudza fantazję, usprawnia procesy kojarzeniowe, ułatwia pracę umysłową i fizyczną. Dobrze wchłania się przez błony śluzowe do krwi, wywołując szybko efekty ogólne (po kilku minutach). Działanie utrzymuje się przez około 1-1,5 godziny, jest więc krótkie. Kokaina powoduje zniesienie lęku, pozbawia człowieka kontroli nad swoim zachowaniem, zwiększa popęd płciowy, pozbawia samokrytycyzmu, wyzwala pozorne odczucie swojej możliwości działania i przewagi (wyższości) nad innymi ludźmi, daje poczucie większej siły mięśniowej niż normalnie, puszcza w niepamięć przykre przeżycia i codzienne troski. Znosi uczucie głodu. Gdy narkotyk przestanie działać, pojawia się stres, depresja, myśli samobójcze, ataki zazdrości, skłonność do popełnienia przestępstwa. Uzależnieni od kokainy są silnie wyniszczeni psychicznie i fizycznie. Duże dawki kokainy powodują porażenie ośrodkowego układu nerwowego, poprzedzone drgawkami i drżeniem mięśni.

Najwyższa dawka jednorazowa – 30 mg; najwyższa dawka dobowa – 60 mg; dawka lecznicza 10 mg. Przekroczenie dawki 1,5 mg/kg masy ciała powoduje zatrucie, a doustne przyjęcie 1000 mg – szybką śmierć. Zatrucie kokainą objawia się uczuciem lęku, nudnościami, wymiotami, dusznościami, utratą przytomności, bladością powłok, drżeniem, drgawkami, rozszerzeniem źrenic, zaburzeniami sercowymi i śpiączką. Zgon następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego.

Zakroplona do oczu wywołuje całkowite znieczulenie rogówki, twardówki i spojówki, poraża akomodację i zmniejsza ciśnienie śródgałkowe. Dlatego też jest stosowana do znieczuleń miejscowych w okulistyce, dermatologii i laryngologii. Śluzówki pędzluje się wówczas 1-10% roztworem wodnym kokainy.

Inny alkaloid z tej grupy to lupinina. Występuje obok sparteiny i lupaniny w łubinach z rodziny motylkowatych. Zwalnia czynność serca, rozszerza naczynia wieńcowe, znosi niemiarowość serca, likwiduje migotanie przedsionków i częstoskurcz serca, hamuje przewodzenie impulsów w sercu, kurczy macicę, pobudza wydzielanie moczu, zwiększa przepuszczalność śródbłonków. Dawki lecznicze (jednorazowa około 60 mg, dobowa max 200 mg) są bliskie dawkom toksycznym, dlatego nie jest stosowana w lecznictwie oficjalnym. Ponadto pewniejsza i silniejsza w działaniu okazała się sparteina.

Sparteina w przeciwieństwie do lupininy była stosowana w medycynie oficjalnej. Obecnie jednak nie jest już wykorzystywana. Występuje w żarnowcu, w złotokapie, w łubinach, w szczodrzeńcu i w glistniku. Ważna jest jednak dla zielarzy, bowiem zioła ją zawierające są efektywne w działaniu. Dawniej w lecznictwie była wykorzystywana w formie siarczanu Sparteinum sulfuricum (maxymalna dawka jednorazowa 50 mg; maksymalna dawka dobowa 150 mg; dawka lecznicza przeciętna 20-40 mg) i preparatów żarnowcowych: Tinctura Scopari (3 razy dz. po 30-40 kropli), Pulvis Herbae Spartii (sproszkowane ziele: max dawka jednorazowa 2 g, max dawka dobowa 8), Extractum Scopari sicc. (ekstrakt suchy 3 razy dz. po 200-400 mg). Czysty siarczan sperteiny jest proszkiem krystalicznym barwy białej lub bezbarwny, o smaku gorzkim, rozpuszczalny w wodzie (2 cz.) i w spirytusie (5 cz.). Sparteina pobudza ośrodek oddechowy, zwalnia czynność serca, zmniejsza wrażliwość mięśnia na impulsy, w tym także mięśni szkieletowych; znosi niemiarowość serca, kurczy macicę, działa moczopędnie, zwiększa szansę zapłodnienia i implantacji zarodka, to ostanie jednak wymaga potwierdzenia naukowego. Prawdopodobnie wzmaga czynności układu rozrodczego kobiety i usprawnia wędrówkę nasienia męskiego do jajowodów oraz zapłodnionego jaja do macicy. Zwiększa przepuszczalność śródbłonków, nasilając działanie niektórych leków i toksyn. Wskazania do stosowania preparatów sparteinowych to: nerwica serca, zaburzenia miarowości serca, atonia macicy, atonia macicy, niepłodność kobiety.

7. Alkaloidy zawierające pierścień chinolinowy, np. cynchonina, kupreina, chinina.

Chinina (quinina) jest głównym alkaloidem różnych gatunków Cinchona (Rubiaceae). W lecznictwie stosuje się siarczan chininy – Chininum sulfuricum (białe igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w zimnej wodzie (800 cz.), we wrzącej wodzie (35 cz.)), chlorowodorek chininy – Chininum hydrochloricum (krystaliczne igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w wodzie zimnej (32 cz.), bardzo łatwo rozpuszczalne we wrzącej wodzie, w spirytusie (3 cz.) i w glicerynie; bardzo rzadko (w naszym kraju już nie stosowany) bromowodorek chininy – Chininum hydrobromicum i nie stosowany już chininian wapnia Chininum calcium. Chinina zmniejsza przemianę materii, hamuje czynność enzymów oksydacyjnych (zmniejsza się wówczas ilość wydzielanej energii cieplnej), obniża ciepłotę ciała, wywiera działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, wzmaga skurcze macicy (uczula macicę na bodźce porodowe), pobudza wydzielanie soków trawiennych, rozszerza naczynia krwionośne w skórze, wzmaga wydzielanie potu (wpływ napotny), kurczy mięśnie gładkie, działa zabójczo na zorodźce malaryczne; w dużych dawkach zwalnia przewodzenie bodźców w sercu. W małych dawkach działa profilaktycznie w chorobach zakaźnych, zwłaszcza w grypie i przeziębieniu. Do niedawna produkowany był w Polsce preparaty złożone: Isochin i Amidochin, zawierające obok środka przeciwbólowego i przeciwzapalnego (salicylamid, aminofenazon) także chininę. Isochin był naprawdę dobrym lekiem przeciw przeziębieniom i szkoda, że już nie jest produkowany.

Wskazania do stosowania chininy to: profilaktyka i leczenie zimnicy (malarii) opornej na inne leki; nerwobóle, zapalenie płuc, choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, brak apetytu (nalewka chinowa, np. na korze chinowca), pierwotne słabe bóle porodowe, krwawienia porodowe. Dodawana do niektórych napojów orzeźwiających, np. Tonicu (należy zwrócić uwagę na skład chemiczny napojów i wybrać te z naturalną chininą, a nie z syntetykami).

Dawkowanie: doustnie – 30-150 mg jako tonicum; 300 mg dz. jako środek napotny i przeciwgorączkowy; zimnica 1500-2000 mg dziennie (3-4 razy dz. po 500 mg); dawka maksymalna dobowa 2 g!, jednorazowa max 0,5 g!; jako lek przeciwbólowy – 250 mg 2 razy dz. Nalewka z kory chinowej (nie tak dawno dostępna w aptekach) działa żółciopędnie, pobudzająco na apetyt i trawienie oraz pobudzająca wydzielanie śliny oraz soków trawiennych; była stosowana w dawce 20-30 kropli 2-3 razy dz. przed jedzeniem. Nalewka chinowa znakomicie leczy skórę łojotokową, zasusza pryszcze, ropnie, opryszczki, pleśniawki, afty, zajady, leczy bolesne uszkodzenia w jamie ustnej. W wielu krajach nadal dostępna. Z kory chinowej sporządza się odwar 10% i zażywa 1 łyżkę stołową 4-6 razy dz. jako lek przeciwgorączkowy. Sproszkowana korę Pulvis Cinchonae stosuję się niektórych krajach jako lek w dawce 1500 – 3500 mg/dobę w dawkach podzielonych /gorączka, grypa). Dawka śmiertelna wynosi ok. 8000 mg.

Cynchonina i cynchonidyna to alkaloidy otrzymywane z różnych gatunków kory chinowej, zwłaszcza z Cinchona micrantha. Podobnie jak chinina wykazują działanie przeciwmalaryczne, jednakże w mniejszym stopniu. Cynchonidyna najczęściej jest uzyskiwana z kory Cinchona cuccirubra. Oba alkaloidy różnią się od chininy tym, że nie mają grupy metoksylowej.

Obecnie w lecznictwie stosowane są nowoczesne formy chininy: Chininum dihydrochloricum (Casellamed.) – amp. 250 mg/1 ml; Chininum hydrochloricum (Merck) – tabl. 250 mg; Quinine Lafran – tabl. 250 mg i 500 mg. W zapobieganiu zimnicy –250-500 mg dziennie w dwóch dawkach.

8. Alkaloidy zawierające pierścień izochinolinowy.

Należą tu między innymi: salsolina i salsolidyna (w zielu solanki Richtera - Salsola richteri z rodz. Chenopodiaceae; rośnie w Turkmenii), papaweryna, narkotyna, berberyna, kuraryny, boldyna, chelidonina ( w glistniku Chelidonium), oksykantyna (w głogu Crataegus oxyacantha), protopina = fumaryna (w zielu dymnicy Fumaria officinalis), readyna (w makach Papaver).

Salsolina w krajach Związku Radzieckiego ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia. Hamuje ośrodek naczynioruchowy, rozszerza naczynia obwodowe, obniża ciśnienie krwi i działa uspokajająco. Dawka lecznicza wynosi 20-30 mg 3-4 razy dz.; max dawka jednorazowa 100 mg, max dawka dobowa 300 mg. Nalewka z ziela solanki stosowana jest w dawce 30-40 kropli 3-4 razy dz. przekroczenie dawki kończy się porażeniem ośrodka oddechowego i śmiercią.

Narkotyna otrzymywana jest przez ekstrakcję opium i słomy makowej jako produkt dodatkowy przy otrzymywaniu morfiny. Używana była niegdyś jako lek przeciwbólowy i przeciwkaszlowy (dodatek do leków złożonych).

Bardzo ważnym alkaloidem jest papaweryna otrzymywana z opium. Hamuje ona fosfodiesterazę, działa rozkurczowo na miocyty (komórki mięśniowe) gładkie przewodu pokarmowego i układu moczowego. Stosowana jest w formie chlorowodorku Papaverinum hydrochloricum (biały krystaliczny proszek o gorzkim smaku, rozpuszczalny w wodzie 40 cz., trudno rozpuszczalny w alkoholu i eterze). Wybitnie zmniejsza napięcie mięsni gładkich i szkieletowych, hamuje skurcze, zmniejsza pobudliwość mięśni, rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, rozszerza oskrzela; duże dawki działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy. Papaweryna znosi bolesne miesiączkowanie i bóle w kurczach naczyniowych, hamuje napady dychawicy oskrzelowej, ułatwia oddychanie. Stosuje się ja w zaburzeniach krążenia wieńcowego, mózgowego i obwodowego na tle stanów skurczowych naczyń lub zmian zarostowych w miażdzycy i cukrzycy. Wskazaniem do jej stosowania są też: choroby siatkówki, dusznica bolesna, bolesne skurcze żołądka, skurcze odźwiernika, kolka wątrobowa, kolka jelitowa, atak pęcherzyka żółciowego, kolka nerkowa, bolesne biegunki, wymioty, spastyczne zaparcia, kamica moczowa (ułatwia wydalenie piasku i drobnych kamyczków moczowych), skurcze zwieracza pęcherza moczowego, bolesne parcie na mocz, przewlekły zespół płucno-sercowy, zator tętnicy płucnej.

Dawkowanie: podskórnie lub domięśniowo – 40-80 mg jednorazowo; w przewlekłym zespole płucno-sercowym – 40 mg 2-3 razy dz., zator tętnicy płucnej – najpierw powoli 40 mg, a po dobrej tolerancji chorego dalsze 40-80 mg, łącznie 150-200 mg/24 h – dożylnie.

Produkowana jest w nowoczesnych postaciach: Papaverinum hydrochloricum (Polfa W-wa) – amp. 40 mg/2 ml; Czopki przeciwskurczowe (Cefarm) – czopki 1,5 g (zawierają dodatkowo wyciąg z pokrzyku wilczej jagody); Theopaverin (Polfa Pabianice) – tabl. (40 mg papaweryny + 300 mg teobrominy). Theopaverin stosuje się w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. przy miażdżycy, niewydolności wieńcowej, w nadciśnieniu, w obrzękach i w skurczach przewodu pokarmowego. Papaweryna wchodzi w skład czopków Tolargin GlaxoWellcome (doodbytniczo 1 czopek 1-3 razy dziennie w razie bolesnych miesiączek, bolesnego zaparcia, przy kolce żółciowej jelitowej lub moczowej; działa uspokajająco, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwbólowo).

Jeszcze w latach 90 dostępny był preparat przeciwbólowy i rozkurczowy z papweryną - Isalgin – tabl., obecnie nie produkowany.

Berberyna występuje w glistniku Chelidonium maius, w kaczeńcu błotnym Caltha palustris, w rutewce żółtej Thalictrum flavum i oczywiście w berberysie – kwaśnicy – Berberis vulgaris. W korze berberysu Cortex Berberidis jest około 1,5 % berberyny.

Berberyna nie jest stosowana w formie czystej. Działa przeciwpierwotniakowo (zabija pierwotniaki, nawet w niskich stężeniach, np. Leishmania, przeciwbakteryjnie, silnie żółciopędnie i spazmolitycznie (rozkurczowo). Obniża ciśnienie krwi, zmniejsza częstość oddechów, pobudza wydzielanie moczu. Działa poronnie, zatem nie wolno podawać preparatów ziołowych z berberyną kobietom w ciąży.

Jak już wpomniałem, do 8 grupy należą też alkaloidy kurary otrzymywane z lian brazylijskich – Strychnos toxifera (rodz. Logoniaceae), Strychnos diaboli et Chondrodendron tomentosum (rodz. Menispermaceae). Kurara jest zywicą zawierającą rozmaite alkaloidy (pochodne 3-rzędowych zasad amonowych, np. protokuraryna, pochodne 4-rzędowych zasad amonowych, np. kuraryna, pochodne indolu). Tubokuraryna była stosowana pozajelitowo, bowiem doustnie nie działa. W dawkach leczniczych rozkurcza mięśnie i poraża zakończenia nerwów ruchowych, bowiem blokuje receptory cholinergiczne ( w płytkach motorycznych; patrz tkanka mięśniowa, mięśnie, tkanka nerwowa, układ nerwowy).

Kurara (stosowana do zatruwania strzał przez Indian) ma postać ciemnobrązowej substancji, zawierającej około 40 alkaloidów. W lecznictwie wykorzystywano chlorowodorek tubokuraryny w leczeniu tężca, zatruć strychniną, przykurczów, przy narkozie w celu uzyskania pełnego zwiotczenia mięsni bez konieczności stosowania dużych dawek narkotyków (zabiegi na klatce piersiowej i jamie brzusznej). Dawkowanie: 150-300 mg/kg masy ciała dożylnie. W razie przedawkowania podawano zatrutemu prostygminę (podskórnie 5 mg) lub fizostygminę (1 mg podskórnie lub domięśniowo).

Protopina zawarta w krajowej roślinie zielnej - dymnicy lekarskiej. Działa przeciwbólowo, żółciopędnie, lekko narkotycznie. Obniża ciśnienie krwi. Można stosować przetwory samodzielnie sporządzone z dymnicy lub gotowe leki: Amphochol (Herbapol) – tabl.: 2-3 tabl. 3 razy dz.; Oddibil (Rhone-Poulenc Rorer) – draż.: 2 draż 3 razy dz. Wskazania: kamica żółciowa, zastoje żółci, niedobór żółci, bóle wątroby, bóle pęcherzyka żółciowego, skurcze jelit.

Boldyna jest zawarta w liściach orcza boldo czyli boldowca Peumus boldus (Boldoa fragrans)z rodziny Monimiaceae (surowiec Folium Boldo) w ilości około 0,2%. Boldyna jest składnikiem preparatu Boldaloin (Herbapol), w którym prócz niego (1 mg boldyny) występuje ekstrakt aloesowy – 23,6 mg; tabletki zażywa się 1-3 razy dz. po 1-2 przy chorobach dróg żółciowych, wzdęciach, zaburzeniach trawiennych, skurczach jelit i zaparciach. Jest bardzo wartościowym lekiem w przewlekłych schorzeniach (kamica żółciowa, zastoje i niedobór żółci). Nie wolno go podawać w czasie ciąży i w czynnej chorobie wrzodowej. Z zagranicznych preparatów warto tu wspomnieć o Elusanes Boldo (Plantes de Medecines) – kaps. – 200 mg suchego wyciągu z boldowca (dawkowanie: 1 kaps. 1-2 razy dz.). Boldyna wzmaga wydzielanie i przepływ żółci, działa rozkurczowo, pobudza wydzielanie soku trzustkowego i jelitowego, ułatwia wydalenie piasku żółciowego, zapobiega odkładaniu złogów żółciowych, reguluje wypróżnienia. Przedawkowana wywołuje wymioty i biegunkę. W Ameryce Południowej stosuje się także napar 5% z liści, który dawkuje się po 15 ml 2-4 razy dz.

Do alkaloidów izochinolinowych zalicza się także alkaloidy Ipecacuany, zawarte w wymiotnicy Cephaelis ipecacuanha (=Uragoga ipecacuanha) z rodziny Rubiaceae. Są to głównie emetyna i cefelina. Skumulowane są głownie w tkankach obwodowych korzenia Radix Ipecacuanhae. Niegdyś ten surowiec figurował we wszystkich farmakopeach, obecnie już nie. Alkaloidy wymiotnicy działają wykrztuśnie, a w większych dawkach – wymiotnie. Drażnią błony śluzowe, wzmagając wydzielanie i przesuwanie śluzu, śluz staje się płynniejszy (mukolityczny wpływ), co ułatwia odksztuszanie. Działanie jest widoczne w układzie oddechowym i pokarmowym. Emetyna podrażnia zakończenia nerwów ścian przewodu pokarmowego, wywołując wymioty. Sproszkowany korzeń wymiotnicy działa także przeciwpasożytniczo (głównie na pełzaka czerwonki i lamblie). Wskazaniem do stosowania jest nieżyt oskrzeli, angina Plaut-Vincenta, czerwonka amebowa. Sproszkowany korzeń stosowany jest w dawce 5-50 mg (jako środek wykrztuśny); w dawce 200-500 mg działa wymiotnie. Maksymalna dawka jednorazowa to 200 mg, maksymalna dawka dobowa to 400 mg. Napar: 500 mg korzenia na 200 ml wrzącej wody: 3 razy dz. po łyżce jako środek wykrztuśny. Dawniej (w latach 50) stosowano także emetinum hydrochloricum czyli chlorowodorek emetyny w formie zastrzyków podskórnych (max dawka 50 mg, dawka lecznicza 10 mg).

Kodeina to alkaloid pochodny morfiny, znajdujący się w opium. Wyjaśnijmy jednak co to jest opium? Opium, czyli Laudanum to zagęszczony sok makówek, głównie gatunku Papaver somniferum (Papaveraceae) zawierający ogół alkaloidów izochinolinowych (narkotyna, papaweryna, narceina), fenantrenowych (morfina do 10%, kodeina, tebaina) i ciała balastowe (żywice, flawonoidy, enzymy, tłuszcze, kwasy). Opium ma postać żywicowatego brązowego, brunatnego lub prawie czarnego płynu (zagęszczony), ciemnobrązowych grudek lub brązowego proszku. Właściwości farmakologiczne opium są wypadkową działania wszystkich alkaloidów. Na ogół jednak dominuje morfina i papaweryna. Zatem opium działa silnie narkotycznie, przeciwbólowo, nasennie, przeciwkaszlowo, rozkurczowo, spowalniająco na oddech, zapierająco (zatwardzenie), zmniejsza wydzielanie gruczołów, hamuje wydzielanie moczu. Często zażywany prowadzi do nawyku i tym samym uzależnienia. U małych dzieci często powoduje porażenie ośrodka oddechowego i zgon. Maksymalna dawka jednorazowa opium: 150 mg, maksymalna dawka dzienna 500 mg. Dawka lecznicza opium 30-50 mg, jednorazowo. Opium stosowano w leczeniu bolesnych biegunek (z kolkami), przy kolkach nerkowych, żółciowych i żołądkowych oraz w silnym kaszlu. Słynne były także preparaty złożone zawierające opium, np. krople Inoziemcowa - Guttae Inoziemcowi skuteczne w wielu zaburzeniach trawiennych, bólach brzucha i biegunkach. Interesujący jest skład kropli Inoziemcowa: nalewka z rzewienia 3,6 g, krople walerianowe 1,8 g, nalewka opium 0,9 g, nalewka glistnikowa 0,3 g, olejek miętowy 0,0375 g, ekstrakt strychninowy – 0,0072 g, spirytus 1,8 g; ten preparat zażywano w dawce 20 kropli 1-3 razy dz. Innym ciekawym lekiem dawniej stosowanym jest proszek Dovera – Pulvis Doveri (Pulvis Ipecacuanhae opiatus Doveri) zawierający 10% opium i 10% sproszkowanego korzenia wymiotnicy. Stosowano go w dawce 300-500 mg przy nieżytach oskrzeli i silnym kaszlu, zwłaszcza suchym i bolesnym).

W lecznictwie wykorzystuje się kodeinę czystą - Codeinum purum (metylomorfina), fosforan kodeiny – Codeinum phosphoricum, rzadziej siarczan, chlorowodorek czy kamfosulfonian kodeiny. Kodeina czysta ma postać białych lub bezbarwnych kryształków (proszku) o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie zimnej (120 cz.), w wodzie gorącej (17 cz.) i w spirytusie (2 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa czystej kodeiny – 50 mg; najwyższa dawka dobowa 200 mg.

Fosforan kodeiny ma postaź bia³ego krystalicznego proszku bez zapachu i o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie (3,2 cz.) i w spirytusie (300 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa fosforanu kodeiny – 75 mg; najwyæsza dawka dobowa – 300 mg. Kodeina wywiera działanie uspokajające, przeciwbólowe (codeinum purum – ¼ siły działania morfiny), obniża pobudliwość ośrodka oddechowego i kaszlowego, hamuje kaszel (działanie przeciwkaszlowe), potęguje działanie środków przeciwbólowych, np. salicylanów, leczy biegunki. Nie wolno jej podawać kobietom ciężarnym. Wskazania do stosowania to: ostry, suchy, bolesny, uporczywy kaszel różnego pochodzenia, nieżyt górnych dróg oddechowych, nadmierna pobudliwość z  bezsennością, bóle różnego pochodzenia (podawana do leków zasadniczych), przeziębienie, grypa. Fosforan kodeiny jest dostępny w formie tabletek (Polfa Kutno) 20 mg. Lek należy podawać w dawce 1-2 tabl. 3-4 razy dz. Thiocodin(Unia) zawiera obok kodeiny (15 mg) 300 mg sulfogwajakolu – przy suchym kaszlu 1 tabl. 4-5 razy dz. Ascodan (Polpharma) – tabl. zawiera 8 mg kodeiny i 400 mg kwasu acetylosalicylowego (w chorobach przeziębieniowych i w grypie – 1-2 tabl. 3 razy dz.). Analogiczny do Ascodanu jest zagraniczny Phenaphen (Robins) – kaps. i Compralgyl (Gifrer Barbezat) – tabl.

Dawkowanie: Codeinum phosphoricum – dzieci – przeciwkaszlowo – 1 mg/1 kg masy ciała podzielone na 4 dawki, przeciwbólowo – 2-3 mg/kg masy ciała podzielone na 4 dawki, np. dziecko ważące 20 kg – ćwiartka tabl. 20 mg 4 razy dz. (przeciwkaszlowo) lub pół tabletki 20 mg 4 razy dz.; dorośli – 1 tabl. 20 mg co 8 godzin (przeciwkaszlowo lub 1 tabl. 20 mg 4-6 razy dz. (w ostrych stanach).

Tebaina – alkaloid pochodny fenantrenu otrzymywany przez ekstrakcję z opium. Nie działa narkotycznie. Może być łatwo przeprowadzona w morfinę lub kodeinę. Wywołuje skurcze mięśni. Nie jest wykorzystywana w lecznictwie.

Kolchicyna – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję nasion zimowitu jesiennego colchicum autumnale. Działa przeciwartretycznie, czyli zmniejsza stężenie kwasu moczowego w ustroju, jego odkładanie i patologiczne następstwa kumulacji kwasu moczowego w organizmie (w stawach i w tkance łącznej). Działa przeciwzapalnie, hamuje syntezę kwasu mlekowego. Hamuje podziały komórek (wpływ antymitotyczny), dlatego pochodna kolchicyny – demekolcyna została wykorzystana jako lek przeciwnowotworowy. Działa rozluźniająco na mięśnie. Hamuje zlepianie się krwinek. Stosowana w leczeniu dny (artretyzmu). Nie wolno stosować u kobiet w ciąży i laktacji (karmienia mlekiem). Stosowana jest doustnie: Colchicine Houde – tabl. 1 mg; Colchicum-Dispert (Solvay) – draż. (0,5 mg kolchicyny). Dawkowanie: 1 mg 1 raz dz., wieczorem. W atakach dny: w I dniu 1 mg 3 razy dz., II i III dnia 1 mg 2 razy dz., od IV dnia 1 mg 1 raz dz. wieczorem. Dawka trująca – 10 i więcej mg. Dawka śmiertelna – 40 i więcej mg.

Kryptopina występuje w rutewce żółtej obok berberyny, miokarniny, taliktryny i magnofloryny oraz w opium. Likwiduje niemiarowość serca.

Morfina – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję z opium, które zawiera 6-10% morfiny. Morfina wykazuje silne i wielostronne działanie farmakologiczne. Łączy się ona z receptorami opioidowymi.

W dawce 10 mg działa przeciwbólowo, przy czym przytomność chorego jest zachowana, odbieranie wrażeń zewnętrznych jest ułatwione i wykonywanie pracy umysłowej jest możliwe. Należy jednak dodać, że pacjent cierpiący na silne bóle potrzebuje większej dawki, mianowicie 15-20 mg – pozajelitowo i jednorazowo. Morfina w dawce 10-15 usuwa uczucie głodu, zmęczenie, rozpacz, smutek, niepokój, stres, spięcie, lęk i inne przykre dolegliwości psychiczne czy emocjonalne. Dawka 20 mg powoduje błogostan, uczucie zmęczenia, zaburzenia myślenia, niemożność odbierania wrażeń zewnętrznych i potęguje chęć spania, potem wywołuje sen. Morfina w dawce 15 mg działa więc silnie uspokajająco, zmniejsza aktywność fizyczną, hamuje aktywność umysłową. U osób w podeszłym wieku może jednak nastąpić pobudzenie psychoruchowe. Euforia (stan znakomitego samopoczucia) występuje tylko po pozajelitowym podaniu morfiny. Morfina obniża ciepłotę ciała, obniża pobudliwość ośrodka oddechowego, zwalnia oddech, działa przeciwkaszlowo. Wzmaga wydzielanie wazopresyny (antydiuretyny), co objawia się zmniejszonym wydzielaniem i wydalaniem moczu. Zwęża źrenice. Zwalnia czynność serca. Początkowo pobudza ośrodek wymiotny, a następnie hamuje jego działalność, działa zapierająco, powoduje toniczny skurcz zwieraczy przewodu pokarmowego, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, hamuje perystaltykę jelit, zwiększa napięcie okrężnych mięśni jelit; najpierw zmniejsza, potem zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Uwalnia histaminę, co powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi; u chorych na astmę uruchamia to atak duszności, ponieważ uwolniona histamina powoduje skurcz oskrzeli. Jednorazowe pozajelitowe podanie podanie morfiny przyczynia się do obniżenia metabolizmu o 20-25%; przy powtarzanych dawkach następuje zwiększenie przemiany materii. Morfina podnosi ciśnienie w drogach żółciowych, dlatego nie wolno jej podawać w kolkach żółciowych. Dawka 30 mg powoduje sen bez uprzedniego stanu podniecenia. Dawka 60 mg wywołuje głęboką zapaść, kończącą się śmiercią (porażenie ośrodka oddechowego). Źrenice są wówczas zwężone, pojawia się niewrażliwość na ból, występują nudności i wymioty. U kobiet i dzieci zapaść poprzedzona jest najczęściej pobudzeniem i drgawkami. Uzależnienie od morfiny może nastąpić nawet po kilkukrotnym jej zażyciu (podaniu). Obserwuje się stan przyzwyczajenia i tym samym tolerancji morfiny, co zmusza do zwiększania jej dawki. Jest to powodem przekroczenia maksymalnej dawki i zgonu morfinisty. U kobiet – morfinistek występują poważne zaburzenia miesiączkowania. Przyjmowanie morfiny w ciąży lub laktacji prowadzi do zatrucia płodu (noworodka) i jego uzależnienia od narkotyku. Zaburzenia trawienia i metabolizmu doprowadzają do szybkiego wyniszczenia organizmu. Doustna dawka śmiertelna morfiny wynosi 300-400 mg. Pozajelitowa dawka śmiertelna morfiny wynosi 150-200 mg.

Odtrutką przy zatruciu morfiną jest Naloxone (naloxon, narcan, narcanti) (antagonista receptorów opioidów) – amp. 0,4 mg/1 ml, podawany dożylnie lub domięśniowo oraz Nalorphine (w leczeniu depresji oddechowej wywołanej morfiną oraz u noworodków morfinistek) – amp. 10 mg/2 ml (domięśniowo lub dożylnie).

Wskazania do stosowania morfiny: przygotowanie do narkozy chirurgicznej, silne bóle nie ustępujące po innych lekach przeciwbólowych, zapalenie otrzewnej, suche zapalenie opłucnej, zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc spowodowany ostra niewydolnością lewokomorową, ciężkie urazy – wstrząs pourazowy (działanie przeciwwstrząsowe) – aczkolwiek te ostatnie do dziś kontrowersyjne. Wg prof. Tadeusza Butkiewicza nie wolno podawać morfiny w bardzo ciężkich postaciach wstrząsu, w których zaburzeniom hemodynamiki towarzyszy sinica, nawet jeśli jest ona ograniczona tylko do twarzy i palców kończyn. Niestety, medycyna sądowa dość często odnotowywała niewłaściwe użycie morfiny w praktyce lekarskiej (np. w kolce żółciowej).

Maksymalna dawka jednorazowa podskórna wynosi 30 mg, dobowa 60 mg. Dawka maksymalna jednorazowa doustna – 30 mg; dobowa 100 mg.

Formy morfiny: Morphinum hydrochloricum = Morphin Merck – amp. 10 mg/1 ml, 20 mg/1 ml, 100 mg/10 ml. Morphini sulfas (Polfa W-wa) – amp. 10 mg/1 ml i 20 mg/1 ml. Doltard (Nycomed) – tabl. 10 mg, 30 mg, 60 mg i 100 mg o przedłużonym działaniu. MST Continus (Polfa Kutno) – tabl. powl. o przedłużonym działaniu 10 mg, 30 mg, 60 mg, 100 mg, 200 mg.

Johimbina występuje w korze (1%) drzewa zachodnio-afrykańskiego Coryanthe yohimbe z rodziny Rubiaceae. Pobudza ośrodek ejakulacji i erekcji (afrodisiacum) ułatwiając wzwód prącia i wytrysk nasienia. Poraża zakończenia nerwów współczulnych w ściankach naczyń, rozszerza tętniczki skórne, narządów płciowych, moczowych (nerek) i przewodu pokarmowego. Narządy rodne lepiej i szybciej wypełniają się krwią. Zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i kobiet. Umożliwia przeżycie orgazmu u kobiet dzięki pobudzeniu łechtaczki. Pobudza oddychanie.

Preparaty i dawkowanie: obecnie leki amerykańskie Yocon (Glenwood) – tabl. 5,4 mg; Aphrodyne (Star) – tabl. 5,4 mg. Stosuje się je w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. Nie przekraczać dawki 30 mg na 24 h. Leczenie przewlekłe, wymaga także dodatkowej edukacji z zakresu kultury współżycia. W niektórych krajach (np. arabskich) dostępna jest na targach sproszkowana kora Pulvis Cortex Yohimbe, którą należy zażywać w dawce 200 mg 3 razy dz.

11. Alkaloidy grupy strychniny (strychnina, brucyna). Można je zaliczyć do alkaloidów indolowych Brucyna – alkaloid występujący w nasionach kulczyby - wronie oko – Strychnos nux vomica (Loganiaceae). Jest to silna trucizna, poraża ośrodkowy układ nerwowy i ruchowe zakończenia nerwów. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi około 100 mg. Brucyna była stosowana do skażania alkoholu, jako dodatek do smarów oraz w preparatyce chemicznej do rozdzielania racemicznych kwasów na antymery optyczne. Jest bardzo gorzka (substancja wzorcowa, jednostki brucynowe do oznaczania gorzkości).

Strychnina – alkaloid występujący w nasionach kulczyby, podobnie jak brucyna, womicyna czy kolubryna. Nasiona kulczyby – Semen Strychni mają bardzo gorzki smak. Zawierają one do 1,2 % strychniny i do 1,5 % brucyny oraz cholinę, loganinę (glikozyd), kwas chlorogenowy, tłuszcze, białka i in. mniej ważne składniki. Sproszkowane nasiona jeszcze w latach 50 XX wieku stosowano w dawce (średnio) 50 mg 2-3 razy dz. Najwyższa dawka jednorazowa nasion wynosi 100 mg; najwyższa dawka dobowa – 300 mg. Dawka śmiertelna sproszkowanych nasion wynosi 1000-1200 mg.

Jeszcze w latach 80 stosowana była nalewka strychninowa Tinctura Strychni w dawce 10-15 kropli (300 mg) 2-3 razy dz.; jasnożółta ciecz o gorzkim smaku. Dawka śmiertelna nalewki wynosi 20-25 g. Maksymalna lecznicza dawka jednorazowa wynosi 1 g, maksymalna dawka dobowa nalewki – 2 g. Dodawana była do wielu leków złożonych (kropli).

W lecznictwie spore zastosowanie miał także azotan strychniny – Strychninum nitricum – igiełki krystaliczne o gorzkim smaku, trudno rozpuszczalne w spirytusie (70 cz.), w zimnej wodzie (90 cz.), dość dobrze rozpuszczalne w wodzie wrzącej (3 cz.); wzór sumaryczny strychniny C21H22O2N2. Azotan strychniny można jeszcze spotkać w preparacie Cardiamid-Coffein (Polfa-Pabianice) – krople (1 ml leku zawiera 0,25 mg strychniny), ale przypuszczam, że wkrótce i ten klasyczny preparat wypadanie z naszych lekospisów znając tendencje przemysłu farmaceutycznego.

Dawniej stosowano także izowalerianian strychniny (podskórnie) – Strychninum isovalerianicum. Rzadko miała zastosowanie w formie chlorowodorku czy siarczanu. Ale dość tego wspominania. Omówmy działanie strychniny. Alkaloid ten szybko wchłania się z przewodu pokarmowego do krwi i wywiera działanie ogólne. W dawce 2-3 mg strychnina zwiększa ostrość wzroku, wyostrza słuch (zwiększa percepcję wrażeń zmysłowych), polepsza poczucie smaku i węchy, uczula na dotyk, a działanie to po jednorazowej dawce utrzymuje się 2-3 dni. W dawce tej strychnina polepsza samopoczucie, uaktywnia fizycznie i psychicznie, usprawnia procesy skojarzeniowe i myślenie; ułatwia pracę umysłową. Pobudza seksualnie (zwiększa wzwód prącia i łechtaczki, przyśpiesza i uaktywnia orgazm, ułatwia wytrysk nasienia), przyspiesza czynność i wzmacnia siłę skurczów serca, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, działa żółciopędnie, zwiększa apetyt, poprawia trawienie, usprawnia przenikanie mleczka pokarmowego z jelit do krwi i limfy, zwiększa ruchy robaczkowe jelit, uintensywnia wentylację płuc, pobudza ruchy oddechowe, pobudza ośrodek naczynioruchowy. Ułatwia i przyśpiesza przechodzenie impulsów nerwowych, podwyższa ciśnienie krwi, zaciska zwieracz pęcherza moczowego, umożliwia i zwiększa kontrolę nad pęcherzem moczowym, zwiększa napięcie pęcherza moczowego. W dawce 6-10 mg strychnina pobudza bardzo silnie odruchy rdzeniowe, zwiększa napięcie mięśni, utrudnia wykonywanie ruchów, powoduje przykurcze mięśni. W dawkach ponad 20 mg alkaloid wywołuje niespodziewane skurcze tężcowe wszystkich mięsni (mięśnie brzucha stają się twarde, klatka piersiowa – nieruchoma w położeniu wydechowym, kark – sztywny, szczęki – zaciśnięte), rozszerza źrenice, powoduje przepełnienie żył krwią i sinicę, na twarzy wywołuje charakterystyczny uśmiech; sprawia, że tętno jest szybkie i słabe, przytomność zachowana. U zatrutego panuje lęk, umiera się w męczarniach. Dawka śmiertelna wynosi około 30 mg. W czasie napadu do powyższych objawów dołączają się drgawki, wygięcie ciała do tyłu na postać łuku i wreszcie śpiączka. Podczas któregoś z kolei napadu następuje śmierć zatrutego z powodu uduszenia. Zatrucie organizmu strychniną trwa długo, gdyż alkaloid ten rozkłada się powoli i trudno wydala (kumulacja). Wydalanie strychniny z ustroju trwa 5 dni. Zatem dawkowanie strychniny oraz preparatów zawierających strychninę musi być precyzyjne, a ich stosowanie nie może trwać zbyt długo. Te wady substancji spowodowały jej wycofanie z lecznictwa europejskiego.

Wskazania do stosowania strychniny to: zaburzenia krążenia i oddechu, osłabienie wzroku, słuchu, smaku i węchu, niedowłady mięsni, osłabienie, złe samopoczucie, zapalenie płuc, moczenie mimowolne i nocne, niemoc płciowa, podciśnienie, zapaść, zatrucie narkotykami, środkami nasennymi, tlenkiem węgla i ołowiem; atonia przewodu pokarmowego, brak łaknienia, intensywna praca umysłowa lub fizyczna, zaburzenia myślenia (słabe kojarzenie).

Dawkowanie Strychninum nitricum – 2 mg 1-2 razy dz.; najwyższa dawka jednorazowa 5 mg, dobowa – 10 mg.

12. Alkaloidy sterydowe – solanina. Występują w formie glikoalkaloidów (w połączeniu z cukrem, np. triozami). Należy tu solanina charakterystyczna dla rodzajów z rodziny psiankowatych Solanaceae. Gatunki: Solanum nigrum (psianka czarna), Solanum dulcamara (psianka słodkogórz), Solanum tuberosum (psianka ziemniak) – są bogate w solaninę i saolasoninę. W pomidorach zawarta jest tomatyna o działaniu przeciwgrzybiczym.

Zawartość solaniny w zdrowych i dobrze obranych bulwach ziemniaka wynosi około 0,001-0,002%, w pozieleniałych – 0,55%. Dawka toksyczna dla człowieka wynosi 300 mg. Taka dawka solaniny wywołuje wymioty, biegunkę, podrażnienie przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek i wątroby, krwiomocz, hemolizę erytrocytów i nadmierne zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń krwionośnych i limfatycznych, ostre bóle głowy, senność, ślinotok, uszkodzenie neuronów (mieliny): drgawki.

Śluzy to substancje, których głównymi składnikami są polisacharydy i pochodne kwasów uronowych, utrzymujące właściwości koloidalne. Tutaj należą również gumy roślinne. Gumy i śluzy pod wpływem zimnej wody pęcznieją przemieniając się w galaretowatą substancję. Przy hydrolizie dają arabinozę, galaktozę, ksylozę i hydroksyaldehydokwasy.

Śluzy działają przeciwkaszlowo i osłaniająco (ochraniająco) na nabłonek gardła, jamy ustnej i przewodu pokarmowego. Wykazują właściwości przeciwzapalne, rozmiękczające, regulujące wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Są to środki łagodnie działające i bezpieczne w użyciu. Mogą być stosowane u dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Do surowców roślinnych zawierających duże ilości substancji śluzowych należą: flores et folium Malvae (kwiaty i liść ślazu), radix Althaeae (korzeń prawoślazu), semen Lini (nasiona lnu), flos Verbasci (kwiat dziewanny), folia Farfarae (liśc podbiału), radix Plantaginis (korzeń babki), semen Foenugraeci (nasienie kozieradki), radix Symphyti (korzeń żywokostu), semen Psyllii (nasienie babki płesznika), Lichen islandicus (porost islandzki).

Pektyny są to wielkocząsteczkowe związki zbudowane z galaktanu, arabanu i z galakturonianu. Należą do polimerów. U roślin często występują w formie związanej z wapniem (pektynian wapnia) budując ścianę komórkową (tzw. blaszkę środkową).

Charakterystyczną właściwością substancji pektynowych jest zdolność żelowania. Pektyny tworzą żele z sokami owocowymi, jeśli obecna jest odpowiednia ilość cukru i kwasu, dzięki czemu odgrywają istotną rolę w krzepnięciu galaretek i dżemów. Pektyny przeważnie występują w owocach roślin leczniczych. Ilość ich może dochodzić do kilku procent suchej masy. Dużo substancji pektynowych jest w bulwach rzodkwi (do 20%) oraz w soku komórkowym owoców cytrusowych (Aurantioideae). Pektyny zawarte są: maliny (1,80%), jabłka sadowe (0,50%), poziomki (1,50%), dziki bez czarny (1,40%), berberys (1%), głóg (1,50%), śliwa tarnina (0,73%).

Pektyny mają duże znaczenie w lecznictwie. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne, absorpcyjne (pochłaniające), przeciwbiegunkowe, przeciwmiażdżycowe i przeciwkrwotoczne (przyspieszają krzepnięcie krwi). Regulują wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Łagodzą stany zapalne. Likwidują zaburzenia trawienne. Można je stosować w formie naturalnej lub jako preparaty farmakologiczne; w Polsce dostępny jest preparat o nazwie Pektynki (Sanofi-Synthelabo) – tabl. zawierające pektyny (50 mg), otręby pszenne (225 mg) i alkohol cukrowy sześciowodorotlenowy – mannitol (75 mg). Stosuje się go w zaparciach nawykowych, przy otyłości (znosi uczucie głodu) oraz przy sklerozie (obniża stężenie cholesterolun we krwi). Składniki preparatu wykazują synergizm – współdziałanie. Mannitol działa lekko przeczyszczająco, podobnie jak glicerol (glicerol to alkohol trójwodorotlenowy, czyli propanotriol). Otręby bogate w skrobię i celulozę pęcznieją ułatwiając wnikanie do masy kałowej wody, mannitolu i pektyn. Dawkowanie: 5 tabl. 3 razy dz.

Garbniki to związki organiczne będące pochodnymi fenolokwasów. Są szeroko rozpowszechnione w prawie wszystkich organach roślin, jednakże na ogół występują w niskich stężeniach. Większe ilości garbników spotkać można w starych i zamierających komórkach.

Acidum tannicum ma postać żółtawego proszku lub błyszczących płatków o ściągającym smaku. Rozpuszcza się w wodzie, glicerynie i w spirytusie. Tanina występuje w wielu roślinach, np. w herbacie, nadając jej cierpki smak. W medycynie stosowana jest jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny w chorobach błon śluzowych przewodu pokarmowego i skóry. Wywiera działanie odkażające, bowiem koaguluje (ścina) białko bakterii zabijając je. Do celów leczniczych i przemysłowych otrzymywana jest syntetycznie lub z chińskich i tureckich galasówek. Można ją również otrzymać z dębianek (galasy na liściach dębu).

W nieżytach jelit nie używa się czystej taniny, ponieważ drażni śluzówkę żołądka i jelit. W nieżytach przewodu pokarmowego stosuje się połączenie taniny z białkiem – albuminą (albuminian taniny = białczan taniny), np. preparat Tanninum albuminatum (Herbapol Wrocław) w postaci tabletek 0,5 g. Lek ten w jelitach ulega rozpadowi do kwasu galusowego, który po wchłonięciu się do krwi jest wydalany wraz z moczem. Tanninum albuminatum pochłania liczne toksyny (jady bakteryjne, niektóre związki chemiczne), denaturuje enzymy organizmów chorobotwórczych, zagęszcza rozwodnioną treść pokarmową i kałową, działa przeciwzpalnie, obkurcza naczynia krwionośne i hamuje krwawienia. Zażywa się go przy niestrawności, stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zatruciach, biegunce i wzdęciach. Jest bardzo skuteczny w działaniu i bezpieczny dla zdrowia. Dawkowanie: dorośli i młodzież - 3-4 razy dz. po 2 tabl.; dzieci powyżej 3 rż. – 1 tabl. 3-4 razy dz.

Tanina zastosowana miejscowo na skórę wywołuje denaturację białek, tworząc nierozpuszczalną warstwę ochronną. Hamuje krwawienia z drobnych naczyń. Użyta zewnętrznie zmniejsza wydzielanie potu, wykazuje działanie ochronne przed promieniami ultrafioletowymi UV. Taninę można stosować w postaci 3-5% zasypki lub 5-10% maści; w roztworach 0,5% do lewatyw i płukania żołądka oraz w roztworach 5% do pędzlowania chorych miejsc, a oto przykłady starych receptur:

Stomatosol (Elanda): fl. 15 ml i 45 ml – płyn zawierający nalewkę z dębianek, z arniki i z pięciornika; stosowny do pędzlowania nadżerek i aft w jamie ustnej.

Dentosept (Phytopharm z Klęki) – fl. 30 g i 100 g – płyn zawierający wyciąg z kory dębowej, rumianku, szałwi, tymianku, arniki, mięty i tataraku; do pędzlowania i płukania (roztwór) błon śluzowych w jamie ustnej przy stanach zapalnych, bolesnych uszkodzeniach, aftach, zajadach, nadżerkach, ropniach dziąseł; roztwór do płukania: 5 ml leku na ¼ szklanki wody przegotowanej; płukać kilka razy dz. Lek bardzo wartościowy. Phytopharm produkuje również Dentosept A o podobnym składzie jak poprzedni, jednakże zawierający dodatkowo benzokainę i boraks. Zalecany do pędzlowania (4-5 razy dz.) aft, nadżerek w jamie ustnej i odleżyn po protezach zębowych.

Enterosol (Phytopharm) – fl. 100 g – płyn zawierający wyciąg z dębu, krwawnika, glistnika, wierzby, bożego drzewka, szałwi i tymianku – stosowany w nieżycie przewodu pokarmowego, przy bólach brzucha, skurczach jelit, bolesnych biegunkach i wzdęciach. Szczególnie cenne jest dodanie do preparatu wyciągu z glistnika, co jest nieczęste w polskich preparatach. Stosuje się doustnie w dawce 5 ml w ½ szkl. wody lub soku 3-4 razy dz.

Garbniki pełnią u roślin bardzo ważne funkcje ochronne i obronne przed szkodnikami oraz patogenami (bakteriami, grzybami, wirusami). Zabezpieczają więc organizm roślin przed pasożytami. Ponadto absorbują wiele toksycznych związków chemicznych (np. metale, pestycydy) tworząc z nimi mniej toksyczne kompleksy. Ponadto garbniki regulują wzrost i różnicowanie komórek (regulatory wzrostu i rozwoju).

Spośród kwasów fenolowych warto wspomnieć o kwasie choryzmowym. Ulega on przemianom do aminokwasów aromatycznych, kwasu p-aminobenzoesowego i chloramfenikolu, który jest naturalnym antybiotykiem, znanym pod nazwą detreomycyny.

Garbniki mają cierpki smak. W dużych ilościach garbniki występują w owocach borówki, w owocach tarniny, czeremchy, w liściach szałwi, w korze dębowej, olchowej, wierzbowej, bukowej, jesionowej i in.

Olejki eteryczne (lotne) są to zapachowe substancje będące mieszaninami rozmaitych związków organicznych alifatycznych, pochodnych terpenów, pochodnych fenylopropanu, alkoholi, aldehydów, ketonów i estrów. Są optycznie czynne, posiadają zapach, są lotne, dobrze rozpuszczają się w spirytusie, glicerolu i w lipidach. Zlokalizowane są w kwiatach, liściach, korzeniach, kłączach, owocach, nasionach i cebulach. Szczególnie obficie występują w rodzinie wargowych, baldaszkowatych, złożonych, imbirowatych, skalnicowatych, bodziszkowatych. Rozpowszechnione są także u roślin nagonasiennych (np. u iglastych). Olejki eteryczne są produkowane we włoskach wydzielniczych epidermy (tkanki okrywającej), np. u pelargonii, u chmielu, u mięty, u geranium. Mogą być także wytwarzane w specjalnych gruczołach wydzielniczych czy przewodach wydzielniczych, rozproszonych w tkance miękiszowej lub okrywającej; olejki są wówczas gromadzone w specjalnych zbiornikach lub kanałach olejkowych (np. u sosny, u dziurawca, u cytryny). Włosek wydzielniczy, np. u mięty zbudowany jest z trzonka oraz główki. W skład główki wchodzą 1-4 komórki wydzielnicze. W młodych włoskach mięty olejek eteryczny znajduje się w cytoplazmie w formie kropelek; w miarę dojrzewania włoska dyfunduje olejek przez ścianę komórkową do przestrzeni podkutikularnej.

Olejki eteryczne podane doustnie (per os) łatwo przenikają z jelit do krwi. Wydalane są przez płuca (z powietrzem wydychanym), nerki (wraz z moczem), wątrobę z żółcią oraz przez skórę wraz z potem i łojem. Większość olejków wywiera działanie lekko drażniące w stosunku do błon śluzowych i skóry, czego objawem jest wyzwolenie odruchu wykrztuśnego, zaczerwienie skóry, poprawienie ukrwienia błony śluzowej i wzmożenie czynności wydzielniczej. Działanie żółciopędne wywierają głownie olejki terpenowe i olejki zawierające związki siarkowe (np. alilosiarczki). Poza tym większość olejków upłynnia wydzielinę śluzową, ułatwiając jej wydalenie, nasila ruchy migawkowe nabłonka orzęsionego. Efektem tego jest udrożnienie dróg oddechowych podczas stanów zapalnych i zakażeniowych, ułatwienie oddychania, poczucie swoistego rodzaju ulgi w jamie nosowej. Olejki cechuje wybitny wpływ odkażający. Zabijają one mikroorganizmy chorobotwórcze, hamują ich rozmnażanie. Większość olejków działa również wiatropędnie, napotnie, moczopędnie i rozkurczowo.

1.      Wcieranie rozcieńczonych olejków w skórę lub błonę śluzową – działanie miejscowe; jeżeli jednak zostaną wtarte w duże powierzchnie skóry – wówczas wnikają do krwi i wywołują działanie ogólne. 5 kropli danego olejku eterycznego należy wymieszać z 15 ml oleju migdałowego, oliwki , oleju makowego, winogronowego lub lnianego. Tak rozcieńczone olejki można wcierać w skórę lub stosować do pędzlowania błon śluzowych.

2.      Kąpiele olejkowe. Są to najczęściej kąpiele drażniące skórę, rozgrzewające – wskazane dla osób przeziębionych, cierpiących na reumatyzm oraz blednicę skóry. Zalecane dla kobiet skąpo miesiączkujących i z niedoczynnością jajników. Ponadto stosowane są kąpiele z olejkami odprężającymi, uspokajającymi i przeciwstresowymi – w stanach podniecenia nerwowego, lęku, depresji, trądziku, dla osób zmęczonych pracą fizyczną lub umysłową. Kąpiele z olejkami pobudzającymi – dla osób z obniżoną odpornością organizmu, osłabionych po przebytych chorobach, ospałych, o leniwym usposobieniu i cierpiących na osłabienie fizyczne. Wreszcie kąpiele z olejkami o działaniu odwaniającym, odświeżającym i przeciwzapalnym – w celach higieniczno-kosmetycznych. Oczywiście będziemy stosowali także kąpiele specjalne, np. w chorobach alergicznych, w chorobach bakteryjnych, w chorobach grzybiczych, kąpiele przeciwtrądzikowe. Na wannę wody dajemy 10 kropli olejku lub mieszanki olejkowej. Woda powinna mieć temperaturę 40-45oC. W pomieszczeniu zalecam także postawienie garnczka z wrząca wodą (w bezpiecznej odległości od kąpiącego się!), do którego zakroplić należy 10-12 kropli olejku. Aby woda w garnku nie stygła zbyt szybko należy go owinąć grubym ręcznikiem. Chodzi o to, aby w pomieszczeniu kąpielowym panowało wysokie stężenie olejku. Kąpiel powinna trwać 30 minut, w miarę stygnięcia wody dolewać należy nieco gorącej; pilnować temperaturę wody termometrem i nie przekraczać nigdy 45 stopni Celsjusza. Nie należy kąpieli pobierać samotnie, aby w razie omdlenia był ktoś w pobliżu. Aby uzyskać pianę aromatyczną, należy do olejku eterycznego dolać płyn do kąpieli lub szampon o słabym zapachu, energicznie zamieszać i wlać pod strumień wody.

3.      Inhalacje. W tym celu chory wdycha olejki wraz z para wodną, dymem palonego zioła olejkowego lub zapachu z lampek olejkowych. Lampki olejkowe są dostępne w sklepach hinduskich, chińskich, tybetańskich oraz w sklepach ze zdrową żywnością, niekiedy w sklepach zielarskich. Polecam także kominki na wodę, w których z pomocą świecy podgrzewa się zbiorniczek wypełniony wodą z olejkiem. Oczywiście olejek sami wkraplamy. I takie właśnie kominki polecam, bo mamy nad zabiegiem pełna kontrolę i wiemy co wkraplamy do wody. Odradzam gotowe kompozycje, często zwyczajne syntetyki i jak wykazały moje analizy chemiczne – niestety niejednokrotnie rakotwórcze lub alergogenne. Spotkałem się z paroma produktami olejkowymi i z kadzidełkami zawierającymi nitrobenzen, anilinę, nitrowaną pirydynę oraz syntetyczne związki nitrylowe uwalniające np. cyjanowodór pod wpływem pary wodnej (naśladujące migdał, a z niektórymi związkami azotowymi cyklicznymi - sandałowiec czy wanilię). Oczywiście jest skandalem zatruwanie nas pod szyldem aromatoterpaii, ale póki co nie ma odpowiednich inspekcji kontrolnych. Musimy się zdać na własny rozsądek i kontrolę produktu. Kadzidełka, jeśli nie są naturalne też odradzam. Jeżeli są naturalne to Producent posiada odpowiednie atesty i podaje wyraźne informacje na ten temat. Do kominka wodnego zadawałem najczęściej 15 kropli olejku. Można także rozpylać w pomieszczeniu olejek wstrząśnięty z wodą za pomocą zraszacza ogrodniczego. Znakomite do aromatoterpii są także zbiorniki wodne zawieszane na kaloryferach. Do wody dodajemy po prostu kilkanaście kropli olejku, który wraz z para wodną rozprasza się w naszym mieszkaniu. Mamy wtedy dwie korzyści: większą wilgotność powietrza w pomieszczeniu oraz leczniczy zapach. Powietrze takie jest przy okazji odkażone, pozbawione czynników chorobotwórczych, w tym grzybów. Do ihalacji dróg oddechowych i parówki na twarz (w chorobach trądzikowych, w celu oczyszczenia porów) należy użyć rondla szerokiego z wrząca wodą do której zapuszczamy 7-15 kropli olejku. Następnie nakrywamy się ręcznikiem i nachylamy (rodzaj namiotu) na rondlem zachowując dużą ostrożność, aby nie oparzyć skóry. Parówka i inhalacja powinna trwać 10- 15 minut. Inhalację należy stosować 1-2 razy dz. (przeziębienie, nieżyt nosa i oskrzeli, pyłkowica, uczulenie na kurz, grypa). Na rynku dostępne są specjalne inhalatory wytwarzające parę. Można także użyć nawilżaczy powietrza do których dolewamy przegotowana wodę z olejkiem. Nie wszystkie jednak modele nawilżaczy nadają się do tego celu. Należy sprawdzić sposób powstawania pary w urządzeniu.

4.      Olejki w dymie ziołowym. Olejki można także wdychać wraz z dymem. W tym celu łodygi trzciny lub pałki wodnej suszymy, potem zanurzamy (tniemy przed wysuszeniem na odcinki 15-20 cm) w oleju lnianym lub oliwie z oliwek zmieszanym z naturalnym olejkiem eterycznym (1:1, np. 10 ml oliwki + 10 ml olejku eterycznego). Olej lniany naturalny dostępny jest na targowiskach (rynkach zielonych) oraz w sklepach ze zdrową żywnością. Nasycanie (moczenie) łodyg wymienionych roślin olejkiem eterycznym należy przeprowadzić w szczelnym słoju (butelce) przez 2 tygodnie, osuszyć w bibule i palić w pomieszczeniu chorego. Można także skropić czystym olejkiem suche płatki nagietka (dostępne w aptekach i sklepach zielarskich pod nazwą kwiat nagietka) i palić małymi porcjami w moździerzu lub tygielku. Jako kadzidła dobre też są brązowe części pałek nadwodnych, które można nasączyć w oleju aromatycznym przygotowanym jak dla łodyg. Należy jednak uważać, aby nie wywołać pożaru, bowiem spalają się one dość dużym ogniem, ale dają aromatyczny dym.

Olejki eteryczne od dawna były stosowane doustnie, o czym już wspomniano. Wywierają wówczas silne działanie farmakologiczne. Nie wolno ich przedawkować. Zatrucie olejkami objawia się biegunka, nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, zawrotami głowy, białkomoczem, a nawet krwiomoczem i uszkodzeniem wątroby oraz układu nerwowego.

W dawkach leczniczych są bezpiecznymi i cennymi lekami, efektywnie działającymi. Przed doustnym zażyciem olejki eteryczne należy zmieszać z miodem, sokiem owocowym, np., cytrynowym lub olejem jadalnym – oliwą, olejem winogronowym, olejem kukurydzianym, makowym lub z tranem czy Linomagiem – płynem (płyn do picia). Lek olejkowy należy dobrze popić ciepłą herbatą lub naparem ziołowym. Oczywiście zażywanie olejku z tranem ma dodatkowe działanie: dostarcza organizmowi naturalne witaminy A i D. Linomag natomiast dostarczy nam witaminę F, która jest szczególnie ważna w leczeniu chorób skóry, paznokci, oczu i włosów. Jednakże nie mogę polecać tych mikstur osobom wrażliwym na niemiłe smaki i zapachy. Potrawy słodkie i tłuste przyspieszają wchłanianie olejków eterycznych z przewodu pokarmowego do krwi i limfy; ułatwiają ich rozprowadzenie po całym ustroju, wniknięcie do komórek ciała oraz nasilają ich działanie ogólne. Na każda łyżkę miodu lub oleju (albo tranu, Linomagu) dajemy 3 krople olejku eterycznego, starannie mieszamy. Tak przygotowana miksturę zażywamy 2 razy dz. po 1 łyżce, po jedzeniu, dobrze popijamy. Jeżeli chodzi o sok owocowy (najlepiej pomarańczowy, cytrynowy, grejfrutowy, marchewkowy): 100 ml soku + 3 krople olejku, energicznie zmieszać. Można też dodawać olejek eteryczny (3 krople) do ciepłego mleka z miodem i pić 2-3 razy dz.

Jeszcze raz wyraźnie podkreślam, do celów leczniczych można stosować tylko olejki czyste chemicznie, naturalne. Jeżeli Producent nie manifestuje na opakowaniu (ulotce), że jego produkt spełnia wymogi Farmakopei Polskiej FP IV lub V (lub innych, np. Europejskiej Farmakopei) lub nie posiada atestu PZH (Państwowy Zakład Higieny), Instytutu Leków czy norm IFRA to taki olejek jest bezwartościowy i nie wolno go stosować do celów medycznych. Jeżeli Producent wyraźnie napisał, że jego olejku nie wolno stosować doustnie – to oznacza, że jego olejek nie spełnia norm farmakopealnych i ma coś do ukrycia. Oczywiście taki olejek nie nadaje się do naszych celów. Doustnie stosowałem olejki następujących firm: Kej, Avicenna-Oil, ETJA, Herbapol, Pollena-Aroma, Alba Thyment, Hasco-Lek, Rowa-Wagner. Zatem polecam olejki tych Producentów.

Olejki należy przechowywać w szklanych buteleczkach z ciemnego szkła, szczelnie zamkniętych, w chłodnym miejscu.

1. Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy) ma postać syropowatej jasnożółtej cieczy o łagodnym, słodkawym smaku i zapachu. Otrzymywany z nasion migdalowca Prunus amygdalus. Bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie, słabo w alkoholach, doskonale rozpuszcza się w eterze i chloroformie. Zawiera głównie benzaldehyd – aldehyd benzylowy (75-98%) i kwas cyjanowodorowy (0,56-11%) i alkohol benzylowy – najprostszy alkohol aromatyczny. Benzaldehyd występuje w formie glikozydu amigdaliny (patrz glikozydy). Olejek migdałowy jest stosowany przy fabrykacji likierów, w przemyśle kosmetycznym (perfumy, mydła, kremy) oraz w przemyśle farmaceutycznym do aromatyzowania leków, do produkcji wody migdałowej oraz jako podłoże i rozpuszczalnik kremów i maści. Olej migdałowy (rozcieńczony, np. z olejem lnianym lub tranem w proporcji 1:1) stosuje się w leczeniu oparzeń, ran, owrzodzeń żylakowatych, stanów zapalnych skóry. Działa silnie odkażająco, przeciwzapalnie, oczyszczająco, rozmiękczająco, przeciwgnilnie, przeciwświądowo i lekko przeciwbólowo. Doskonale leczy spękane stopy i dłonie oraz spierzchnięte wargi. Niezastąpiony w leczeniu przewlekłego złuszczania naskórka w małżowinach usznych i przewodach słuchowych. Zalecany do wcierania w klatkę piersiową i w szyję przy katarze, kaszlu, przeziębieniach, zapaleniu oskrzeli i w grypie.

S.P. Składniki ucierać starannie aż do połączenia i stworzenia jednolitej masy. Doskonały do leczenia i pielęgnacji warg, rąk, stóp i twarzy. Leczy wypryski i podrażnienia skóry. Zapobiega tworzeniu wągrów. Przyspiesza regenerację skóry. Działa wygładzająco, przeciwzapalnie, antyseptycznie, odżywczo, nawilżająco i natłuszczająco.

2. Oleum Anisi (olejek anyżowy) – olejek w postaci bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o charakterystycznym anetolowym zapachu i słodkim smaku. W niskiej temperaturze może krzepnąć (należy go wtedy rozgrzać). Otrzymywany jest z owoców (zawartość od 1,5-2,5%) biedrzeńca anyżu Pimpinella anisum przez destylację z parą wodną. Zawiera 80-90 % anetolu (anetol to p-metoksy-propenylobenzen). Oprócz anetolu zawiera także kwas anyżowy, keton anyżowy i metylochawikol (10%). Trudno rozpuszcza się w wodzie, bardzo łatwo rozpuszczalny w spirytusie, choroformie i eterze.

Olejek anyżowy podany doustnie dobrze wchłania się z jelita cienkiego do krwi. Wydalany jest głownie przez płuca. Zwiększa ilość wydzieliny śluzowej w drogach oddechowych i ułatwia jej wydalanie. Drażniąc lekko zakończenia nerwowe w nabłonku dróg oddechowych wyzwala odruch wykrztuśny; upłynnia zalegająca wydzielinę, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie układu oddechowego i pokarmowego. Wzmaga wytwarzanie soku żołądkowego, wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe; niszczy roztocze, np. nużeńca, świerzba, skórożarłoczka. Odstrasza komary, muchy, pchły, pluskwy i wszy. U matek karmiących pobudza laktację czyli wydzielanie mleka. Przenika tez do mleka działając korzystnie na karmione dziecko. Wywiera silny wpływ wiatropędny. Olejek anyżowy polecam przyjmować doustnie w mleku osłodzonym miodem oraz na miodzie zgodnie z wcześniejszymi wskazówkami. Miód i mleko z olejkiem anyżowym należy zażywać 3-4 razy dz. Można podawać małym (powyżej 4 lat) dzieciom (połowa dawki). Miód anyżkowy i mleko anyżowe to dobre mikstury wykrztuśne.

Dawniej na wniosek lekarza apteki przygotowywały płyn o nazwie Spiritus Ammoni anisatus (krople anyżowe), który zawiera 1 g olejku eterycznego anyżowego, 5 g wody amoniakalnej (pogłębia działanie sekrolityczne) i 24 g alkoholu etylowego. Krople anyżowe podawano (20 kropli) do szklanki mleka osłodzonego miodem i pito 3 razy dz. po jedzeniu.

Preparaty anyżowe stosuje się w przeziębieniach, chorobach zakaźnych z objawami nieżytu układu oddechowego, we wzdęciach i kaszlu. Przeciwwskazania do stosowania olejku anyżowego to: ostre nieżyty żołądka, choroba wrzodowa, zapalenie jelit i nerek oraz alergia na olejek.

Olejek anyżowy wchodzi w skład preparatu Azarin (Herbapol)– tabl. (przy nieżycie układu oddechowego i silnym kaszlu – 1 tabl. 3-4 razy dz.).

3. Oleum Auranti (Olejek pomarańczowy) - uzyskiwany przez wyciskanie lub destylację z parą wodną skórek (zawartość około 2%) owoców pomarańczy słodkiej Citrus aurantium lub gorzkiej Citrus bigaradia. Olejek pomarańczowy słodki jest cieczą żółta lub brunatną o aromatycznym cytrynkowym zapachu, zawierającą w swym składzie między innymi: d-limonen, aldehydy (np. decylowy), estry, seskwiterpeny. Olejek pomarańczowy gorzki to ciecz żółta o zapachu intensywnie pomarańczowym, która zawiera głównie limonen (96%), geraniol i aldehyd decylowy. Stosowane są w przemyśle perfumeryjnym, spożywczym oraz przy wyrobie likierów.

Można je stosować do kąpieli aromatycznych, które działają odświeżająco, rozgrzewająco, odkażająco i odprężająco. Ulatniający się olejek pomarańczowy w czasie kąpieli działa korzystnie na układ oddechowy oraz nerwowy. Podany doustnie (3 krople 1-3 razy dz.) działa wykrztuśnie, żółciopędnie, wiatropędnie, rozkurczowo, ogólnie tonizująco, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Stosowany w leczeniu stresu, bezsenności i depresji.

4. Oleum Calami (olejek tatarakowy) – otrzymywany przez destylację z para wodną świeżych kłączy tataraku zwyczajnego – Acorus calamus (zawartość od 1,5 do 6%). Ma barwę żółtą, rzadziej brunatną, smak korzenny, piekący. Zawiera seskwiterpeny – kariofilen, gwajen, kurkumen, kadinen, ponadto terpeny - kemfen, pinen, azaren; ketony – akoren, izoakoren, kolakon.

Olejek tatarakowy wzmaga czynność trawienną żołądka, zmniejsza wzdęcia, wykazuje silne działanie przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne i rozkurczowe. Likwiduje zastoje żółci. Wydziela się wraz z potem i łojem niszcząc bakterie chorobotwórcze skóry (ropne, trądzikowe). Wzmaga wydzielanie moczu, działa lekko napotnie. Używa się go do płukania jamy ustnej (3-4 krople na pół szkl. wody ciepłej przegotowanej), do kąpieli wzmacniających, rozgrzewających i przeciwreumatycznych. Likwiduje nieświeży oddech z jamy ustnej i żołądka, leczy afty, zapalenie dziąseł, ropnie.

Zewnętrznie działa rozgrzewająco, przeciwbólowo, odkażająco i przeciwropnie. Stosowany do nacierań miejsc bolesnych, np. przy bólach stawów, mięśni, kości, nerwobólach, stanach pourazowych (zwichnięcia, uderzenia), obrzękach, złym krążeniu krwi w kończynach. Wchodzi w skład maści Arcalen (Herbapol) - 0,4 g. Do wcierań w formie rozcieńczonej z olejem migdałowym, kukurydzianym, oliwą, winogronowym lub sojowym (proporcja 1:1). Doustnie (przemęczenie, nieżyty układu oddechowego, skurcze jelit, zastoje żółci, grypa, przeziębienie, trądzik ropny, obniżona odporność na choroby, kaszel, niedokwaśność treści żołądka, skąpe miesiączki) w formie miodu tatarakowego (3 krople olejku na 1 łyżkę miodu – 2-3 razy dz.).

SP. Składniki zmieszać, przy czym olejek tatarakowy najpierw wymieszać z glicerolem a potem z pozostałymi olejami oraz naftą, a na końcu wymieszać z wodą brzozową. Płyn działa odżywczo, przeciwzapalnie, oczyszczająco, odkażająco, przeciwłupieżowo. Zapobiega wypadaniu włosów, łamliwości włosów i rozdwajaniu końcówek włosów. Leczy stany zapalne skóry owłosionej.

Sposób użycia: Wstrząsnąć przed użyciem. Włosy i skórę owłosioną nacierać płynem co 3-5 dni, stosując masaż włosów dłońmi; pozostawić na głowie na 30 minut po czym zmyć dobrym szamponem. Stosować minimum 2-3 miesiące.

SP. Olejek zmieszać z glicerolem, następnie z Azucalenem (Azulanem), dodać maść rozgrzaną w torebkach przed otwarciem (saszetki z maściami umieścić w ciepłej wodzie na kilka minut). Zmieszać wszystko razem starannie wstrząsając. Gazikiem przemywać chore miejsce 2-3 razy dz.

Wskazania: zapalenie mieszków włosowych, ropne pryszcze, niedrożność porów skórnych ze stanem zapalnym, cysty ropne na szyi i twarzy lub plecach, ropnie po goleniu, czarne wągry z tendencją do ropienia.

Działanie: silnie odkażające, oczyszczające, udrażniające pory, przeciwropne, przeciwzapalne. Lek silny w działaniu.

5.Oleum Camphoratum (olejek kamforowy) sporządza się z kamfory i oleju rzepakowego. Czysta kamfora (C10H16) ma postać bezbarwnych lub białych grudek krystalicznych o swoistym zapachu i palącym, gorzkim smaku. Pod względem chemicznym jest to terpen dwupierścieniowy, keton nasycony, który sublimuje (przechodzi w stan gazowy, lotny). Kamfora rozpuszcza się w spirytusie (1 cz.), w chloroformie (,25 cz.), w eterze (0,23 cz.) i w olejach tłustych (4 cz.). Otrzymywana jest z kory drzewa kamforowego – cynamonowca kamforowego Cinnamomum camphora lub z pinenu – kamfora syntetyczna. Naturalna kamfora jest prawoskrętna.

Dawniej kamfora pełniła dużą rolę w medycynie, obecnie wchodzi w skład środków wyłącznie do użytku zewnętrznego – mazidła (przygotowują apteki, np. mazidło mydlano-kamforowe, mazidło amoniakalno-kamforowe, mazidło odnawiające), maście (Maść kamforowa Gemi, Farmina, Cefarm, Aflopa), olejek (Olej kamforowy Aflopa, Coel, Farmina, Microfarm, Cefarm, Gemi), spirytus kamforowy – Spiritus Camphoratus (Aflopa, Cefarm, Farmina, Herbapol, Hasco-Lek, Gemi, Coel), sztyfty do nosa (Cetix Plus, Cetix, APS I i APS II Scan-Anida). W takich formach farmaceutycznych stosowana jest do wcierań w bolące miejsca, np. przy stawo-, mięśnio- i nerwobólach, gdyż wykazuje działanie miejscowo znieczulające (poraża zakończenia bólowe) i rozgrzewająco (poprawia miejscowe krążenie, ułatwia usuwanie szkodliwych metabolitów, zapewnia sprawniejsze dostarczenie materiałów pokarmowych i tlenu do chorych tkanek); efektem działania kamfory jest zaczerwienienie skóry i rozszerzenie naczyń krwionośnych. Preparat kamforowy wciera się w skórę 3-4 razy dz. i najlepiej zamyka w opatrunku bandażem elastycznym w celu lepszego wygrzania. Olejek zastosowany na skórę silnie odkaża i ułatwia oczyszczenie wągrów. Zapobiega powstawaniu ropni i pryszczy ropnych przy niektórych rodzajach trądziku. Niektórzy laryngolodzy zalecają wlewanie ciepłego olejku kamforowego do ucha przy bólach, tendencji do powstawania czopów woszczynowych w przewodzie i przy zaziębieniu uszu. Są jednak laryngolodzy kategorycznie zabraniający wlewanie olejku kamforowego do ucha w jakichkolwiek stanach chorobowych, bowiem grozi to uszkodzeniem błony bębenkowej. Nie będę wtrącał się w te kontrowersje, bowiem nie mam praktyki w tej dziedzinie; pozostawiam te kwestię do rozstrzygnięcia fachowcom i pacjentom.

Olejek kamforowy lub kamfora podane doustnie (kamfora w dawce 50-300 mg, a olejek w dawce 4-5 kropli) działają hamująco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli, pęcherzyka żółciowego i tętnic. Jeszcze w latach pięćdziesiątych używano licznych leków kamforowych, które wywierały działanie tonizujące na ośrodek naczynioruchowy; były to leki cucące, pobudzające w różnego rodzaju zapaściach, np. ponarkotykowych; a oto przykłady takich mikstur (za T. Butkiewiczem):

Kamfora rozszerza naczynia wieńcowe, poprawia regulację ośrodkową pracy serca, zwiększa wrażliwość ośrodka oddechowego na stężenie CO2 we krwi (ruchy oddechowe stają się głębsze i szybsze), wywiera wpływ na korę mózgową – działanie pobudzające.

Olejek aromatyczny kamforowy ma barwę białawą, żółtawą (ten w aptekach jest 10% roztworem kamfory w oleju lnianym barwy żółtej), co jest uzależnione od metody uzyskiwania. Oprócz kamfory olejek zawiera safrol. Olejek służy do produkcji proszków czyszczących i past do zębów, lakierów, celuloidu i prochu bezdymnego. Stosowany tez bywa w przemyśle spożywczym i alkoholowym.

Doustnie można zażywać olejek kamforowy w dawce 3-4 kropli/1łyżkę miodu 1-2 razy dz. Korzystnie działa przy ospałości, zmęczeniu, osłabieniu, katarze, utrudnionym oddychaniu podczas kataru, przy skapomoczu i kłuciu w sercu. Dawek nie wolno zwiększać. Naturalny olejek kamforowy (czysty, stężony) można zażywać w dawce 2 kropli 1-2 razy dz.

6. Oleum Caryophylli (olejek goździkowy) – bezbarwna lub żółtawa ciecz o bardzo silnym, przyjemnym korzennym zapachu i palącym smaku. Otrzymywany jest przez destylację z para wodną pąków (zawierających 16-19% olejku) lub innych części drzewa goździkowego – goździkowca korzennego – Eugenia caryophyllata sive Caryophyllus aromaticus. Goździkowiec aromatyczny rośnie na wyspach Indonezji, w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej oraz na Madagaskarze.

Olejek ma zastosowanie w przemyśle spożywczym perfumeryjnym, kosmetycznym i farmaceutycznym. W lecznictwie stosowany jest jako silny środek antyseptyczny i przeciwzapalny oraz znieczulający miejscowo. Uzywany jest do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, ropnych i gdy wydziela się nieprzyjemny odór z ust (działanie silnie odwaniające, odkażające i przeciwgnilne). Olejkiem goździkowym można smarować skórę w celu odstraszenia komarów, możemy go używać do kąpieli odświeżających i aromatyzujących ciało. Zastosowany zewnetrznie drażni skórę powodując jej zaróżowienie, a potem znieczula. Zażyty doustnie zwieksza wydzielanie soków żoładkowych i odkaża przewód pokarmowy, działa wiatropędnie. Głównymi składnikami olejku są: eugenol (70-90%), octan eugenolu, L i B-kariofilen. Eugenol C10H12O2 – 4-hydroksy-3-metoksyallilobenzen, związek aromatyczny o charakterze fenolu. Stosowany jest jako olejek zapachowy w perfumerii, do produkcji waniliny oraz jako antyseptyk (odkażalnik) w farmacji i w stomatologii. Na pewno wielu z Państwa po wizycie u dentysty odczuwało długo jeszcze charakterystyczny goździkowy zapach w ustach i odrętwienie języka (znieczulenie). Oznacza to, że stomatolog użył preparatu zawierającego eugenol. Eugenol stanowi składnik cementu cynkoeugenolowego służącego do wypełniania ubytków próchnicznych. Wchodzi w skład Parapasty (pasty mumifikacyjnej stosowanej w leczeniu zapaleń miazgi), Endometazonu (pasty do wypełniania kanałów korzeniowych), cementów chirurgicznych (np. preparatu Peri-Pack) służących do leczenia chorób przyzębia oraz jako utwardzacz i składnik antyspetyczny wielu materiałów do stałych wypełnień kanałowych, np. Rockles, Propylor.

Doustnie stosowałem olejek goździkowy firmy Kej w dawce 2 kropli 1-3 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Wskazania: stany zapalne (ropne, zakażeniowe) jamy ustnej i gardła (4 krople olejku na szkl. ciepłej wody, energicznie zamieszać – do płukania co 2 godziny), stany zapalne zatok obocznych nosa, niemiły zapach z ust i żołądka (+ utrzymywanie higieny w jamie ustnej), przeziębienie, trądzik, choroby zakaźne, osłabienie, kaszel. Wcierać w skórę w stanie rozcieńczonym (1:1 z oliwką lub naftą kosmetyczną) przy ukąszeniach owadów, swędzeniu skóry, w mięśnio-, stawo- i nerwobólach.

7. Oleum Carvi (olejek kminkowy) – bezbarwna lub żółtawa ciecz o zapachu kminku i łagodnym korzennym smaku. W składzie chemicznym olejku można wyróżnić:

50-60% d-karwonu C10H14O – terpen; czysty d-karwon ma postać bezbarwnej lub żółtawej cieczy, która trudno rozpuszcza się w wodzie, ale bardzo dobrze rozpuszcza się w alkoholu i eterze.

Poza tym olejek kminkowy zawiera dihydrokarwon, dihydrokarweol, n-cymol, B-pinen, alkohole i ich estry. Otrzymywany jest z owoców kminku zwyczajnego Carum carvi (zawartość 3-7%) z rodziny baldaszkowatych.

Olejek kamforowy znosi skurcze mięsni gładkich przewodu pokarmowego, działa wiatropędnie i moczopędnie przez rozszerzenie naczyń kłębkowych i zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń kłębuszków nerkowych; poprawia trawienie przez zwiększanie wydzielania soków trawiennych, pobudza apetyt, zwiększa laktację. Wywiera wpływ przeciwgrzybiczy . Działa przeciwzapalnie, żółciopędnie, wiatropędnie i uspokajająco. Niszczy pierwotniaki i roztocze chorobotwórcze.

Wskazania: doustnie: podniecenie nerwowe, depresja, stres, zaburzenia trawienne, niestrawność, zastoje żółci, zaparcia, osłabienie; zewnętrznie: cellulitis, rozstępy skóry, stany zapalne skóry, przebarwienia, plamy, bóle pleców (krzyża), postrzał, kręcz szyi, bóle mięśni.

Wskazania: cellulitis, rozstępy skóry, zaburzenia troficzne skóry. Wcierać 2-3 razy dz. Doustnie Methiovit (Polfa W-wa) – 2 tabl. 2 razy dz. (lub zastępczo Lobamine-Cysteine Pierre Fabre – kaps. – 1 kaps. 2 razy dz.) oraz Essentiale Forte (zastępczo Lipostabil 300 Forte) -Rhone-Poulenc-Rorer – kaps. (1 kaps. 2 razy dz.). Leczenie trwa co najmniej 3 miesiące.

SP. Drażetki witaminy C obmyć z otoczki żółtej w przegotowanej wodzie. Następnie oczyszczoną drażetkę rozpuścić w soku cytrynowym, potem wlać glicerynę i spirytusy. Naftę wymieszać z olejkami i witaminą A+E. Następnie obie mieszaniny połączyć przez silne wstrząsanie w butelce.

Wskazania: plamy i przebarwienia na skórze, w tym również po trądziku i ukąszeniach owadów; cellulitis, rozstępy na skórze, zapalenie mieszków włosowych, drobne wypryski ropne, nadmierne i przedwczesne starzenie skóry, zaburzenia troficzne skóry. Lek silny w działaniu.

8. Oleum Citri (olejek cytrynowy) otrzymywany jest przez wyciskanie skórek lub całych owoców cytryn – Citrus limonum. Przez destylację olejku cytrynowego pod ciśnieniem 15 mm Hg otrzymuje się olejek cytrynowy bezterpenowy, zawierający 48% cytralu. Olejek cytrynowy jest bezbarwną lub lekko żóltawą cieczą i silnym cytrynkowym zapachu i łagodnym, nieco ostrawo-gorzkim smaku. Zawiera między innymi 90% D-limonenu, B felandren, L i B-pinen, kamfen, cytral i citropten. W przemyśle farmaceutycznym stosowany jest w celu poprawienia smaku i zapachu leków, w przemyśle spożywczym do aromatyzowania produktów, np. słodyczy, w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym do aromatyzowania, np. wód kolońskich i odświeżaczy powietrza.

Olejek cytrynowy można dodawać do kąpieli (15 kropli na wannę wody), działających głownie odświeżająco i nadających ciału miły zapach. Kąpiel taka działa raczej pobudzająco niż uspokajająco. Korzystnie wpływa na układ oddechowy rozszerzając drogi oddechowe i upłynniając śluz zalegający na nabłonku migawkowym. Na skórę olejek działa przeciwzapalnie, wybielająco, chociaż początkowo nieco ją zaróżawia, przeciwświądowo i odkażająco. Niszczy wirusy i bakterie. Działa pojędrniająco. Wykazuje wpływ przeciwropny i przeciwtrądzikowy. Leczy opryszczkę. Przyśpiesza proces opalania skóry.

Zażywany doustnie działa rozkurczowo, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwzapalnie, wiatropędnie, pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych i śliny. Zwiększa wydzielanie śluzu w drogach oddechowych, ale zarazem go upłynnia i pobudza ruchy migawkowe, rozszerza drogi oddechowe ułatwiając oddychanie. Przyspiesza krążenie krwi, wzmacnia serce, poprawia ukrwienie mózgu i kończyn. Wzmaga wydzielanie moczu.

Wskazania: doustnie: choroby przeziębieniowe i układu oddechowego, zastoje krwi na obwodzie, osłabienie, blednica skóry, katar, zapalenie zatok obocznych nosa, bóle głowy na tle niedrożnych zatok, trądzik; zewnętrznie: przebarwienia skóry, stany ropne skóry, świąd skóry, ugryzienia owadów i roztoczy, opryszczka, pryszcze, niedrożność porów skórnych.

Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym na opryszczkę. W stanie rozcieńczonym do leczenia cellulitis, przebarwień i trądziku.

SP. Składniki wymieszać; najpierw olejek z glicerolem i sokiem, potem ze spirytusami, na końcu dodać wino, zamieszać.

Wskazania: trądzik, przedwczesne starzenie skóry, cellulitis, sińce, przebarwienia, zaburzenia troficzne skóry, niedrożność porów. Skórę przemywać 2 razy dz.