Alkaloidy są to związki pochodzenia roślinnego, bardzo rzadko występujące w świecie zwierząt (niektóre ropuchy, salamandry). Niektóre zwierzęta nasycają swe ciało roślinami bogatymi w alkaloidy (spożywają je), aby nabrać właściwości trujących i uniknąć ataków drapieżników (np. owady).

Alkaloidy występują głównie w nasionach i w liściach roślin, zawsze w postaci związanej z kwasami organicznymi, np. z kwasem jabłkowym, z kwasem cytrynowym, z kwasem winowym, czy szczawiowym – tworząc sole. Wiele alkaloidów ma ogromne znaczenie w medycynie. Obecnie znanych jest około 6000 różnych alkaloidów.

1. Alkaloidy zawierające azot nie wbudowany w pierścień,

np. efedryna otrzymywana z liści i łodyg przęśli Ephedra vulgaris. Efedryna wywiera silne działanie farmakologiczne i jest stosowana w leczeniu wielu chorób. Ma gorzki smak i nieprzyjemny zapach. Rozpuszcza się w wodzie (3,5 części) i w spirytusie (7 cz.). Efedryna zwiększa przemianę materii, nasila oddychanie tkankowe, wzmaga napięcie i siły skurczowe mięśni szkieletowych, zwłaszcza w stanach osłabienia, pobudza mięsień sercowy, pobudza ośrodek oddechowy, wywiera wpływ na korę mózgową (podnieca psychicznie), zwęża naczynia przy miejscowym stosowaniu, po dożylnym podaniu podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut, znosi skurcze mięsni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice, zmniejsza wydzielanie śluzu, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, działa rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg moczowych. Zwiększa i przedłuża podniecenie seksualne oraz erekcję prącia, zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, wzmaga tonus (napięcie) mięśni szkieletowych, wyostrza zmysły.

Wskazania do stosowania efedryny to: niedociśnienie, moczenie nocne, osłabienie zwieracza, stany alergiczne, dychawica oskrzelowa, obrzęk Quinckego, katar sienny, starcza rozedma płuc, zatrucie morfiną, wstrząs, zapaść, myasthenia gravis, cele diagnostyczne w okulistyce, zespół Margagniego-Adamsa-Stockesa, impotencja.

Dawkowanie: dorośli – 25-50 mg 1-3 razy dz. (maksymalna dawka dobowa wynosi 150 mg, a jednorazowa 75 mg). Nie wolno podawać dożylnie oraz łącznie z preparatami naparstnicy! Ostatnio coraz częściej do wielu leków przeciwalergicznych (Actifed, Sudafed Plus – tabl., Disophrol Retard – tabl.) i stosowanych w przeziębieniu (Nurofen – tabl., Advill Cold – tabl.) dodano tzw. pseudoefedrynę, czyli aminę sympatykomimetyczną (alkohol metyloamino-etylo-benzylowy) o podobnym działaniu jak efedryna czy epinefryna. Pseudoefedryna ułatwia oddychanie rozszerzając drogi oddechowe i zmniejszając wydzielanie śluzu oraz ułatwia oczyszczenie zatok obocznych nosa. W Polsce wprowadzono także czyste preparaty z pseudoefedryną, np. Otrinol – kaps., Sudafed – tabl. i syrop.

2. Alkaloidy pochodne pirolu,

np. nikotyna występująca w liściach Nicotiana tabacum i Nicotiana rustica. Jest to alkaloid toksyczny i dlatego nie ma znaczenia w leczeniu chorób. Ma natomiast zastosowanie w badaniach naukowych i jako środek przeciwko szkodnikom w ogrodnictwie i w sadownictwie. Śmiertelna dawka nikotyny dla człowieka wynosi około 50 mg. Jeden papieros zawiera na ogół 1,2-2 mg nikotyny, która z łatwością przenika przez błony śluzowe do krwi wywołując efekty działania ogólnego. Zatem wypalenie 25-40 papierosów w krótkim czasie spowoduje u człowieka porażenie ośrodka oddechowego i śmierć. Oszołomienie, nudności, wymioty, zawroty i bóle głowy oraz utrata przytomności pojawia się po wypaleniu około 10-15 papierosów w krótkim odstępie czasu. Przewlekłe palenie tytoniu – nikotynizm doprowadza do: hipowitaminozy C i P (niedoboru witaminy C i P), obniżenia szczelności i wytrzymałości naczyń krwionośnych (plamice podskórne), obniżenia odporności na choroby zakaźne, zaburzeń miesiączkowania, zaburzeń inteligencji, zaników pamięci, osłabienia wzroku, słuchu, smaku i węchu, zaburzeń trawiennych, choroby wrzodowej, zakrzepów krwi (zapalenie zakrzepowe żył, zatory zakrzepowe), zaburzeń popędu płciowego, obniżenia płodności, a nawet bezpłodności, a u kobiet do poronień. Nikotynizm przyczynia się także do powstania miażdżycy, nerwobólów (rwa kulszowa, czyli przeszywający ostry ból w biodrze), zaburzeń sercowych i nieodwracalnych chorób serca (zawał, zwyrodnienie), skurczów naczyń (dusznica bolesna), chromania przystankowego oraz raka (np. nowotwór układu oddechowego, nowotwór jelita grubego, nowotwór wargi). Palacze tytoniu cierpią na ciągły nieżyt oskrzeli i nosa oraz uporczywy kaszel. Występuje u nich również nieżyt żołądka, zażółcenie i szybkie starzenie skóry, obniżenie wydolności intelektualnej i fizycznej, zaparcia oraz dziwne, oporne na leczenie choroby włosów, skóry i warg. Palacze tytoniu szybko starzeją się i mają małe zdolności regeneracyjne za sprawą ciągłego niedoboru witaminy C, P, PP, B12 i kwasu foliowego. Objawia się to nie tylko brzydkim ziemistym kolorem skóry, ale również ciemnymi plamami i nieświeżością skóry (procesy te przy pomocy odpowiednich zabiegów fitoterapeutycznych, uzdrowiskowych i witaminoterapeutycznych) w porę podjętych można odwrócić). W małych dawkach (0,5-1 mg) nikotyna działa chwilowo pobudzająco (pobudzenie ruchowe i psychiczne), wzmaga odruchy rdzeniowe i pobudza ośrodki wegetatywne. Nikotyna przechodzi do krwi płodu u matki palącej lub żującej tytoń. Skutkiem tego jest urodzenie dziecka z niedowagą, z sinicą, anemią, a nawet niedorozwojem układu nerwowego i pozbawionego odporności na choroby. W żadnym więc wypadku w czasie ciąży nie wolno palić tytoniu! Szkodliwe jest także przebywanie w pomieszczeniu zadymionym palonym tytoniem (tzw. bierne palenie tytoniu).

3. Alkaloidy pochodne imidazolu.

Należy tu między innymi pilokarpina znajdująca się w liściach brazylijskiego krzewu o nazwie Pilocarpus iaborandi. Pilokarpina stosowana jest w okulistyce w postaci kropli do oczu, gdyż zwęża źrenice i wywołuje zwiększenie odpływu cieczy wodnistej do gałki ocznej, obniża ciśnienie śródgałkowe. Ma więc zastosowanie w leczeniu jaskry. W stomatologii i w laryngologii używana jest jako środek zwiększający wydzielanie śliny. Dawniej w medycynie pilokarpina miała większe znaczenie i zastosowanie, między innymi w niedomodze wydzielniczej nerek jako lek silnie napotny w celu usunięcia z potem wody i mocznika oraz innych produktów przemiany materii (aby odciążyć nerki). Była też stosowana jako lek kurczący pęcherzyk żółciowy. Maksymalna dawka dobowa – 50 mg, a jednorazowa – 20 mg. Dawka lecznicza wynosi 5-10 mg 1-2 razy dz. Antidotum na zatrucie pilokarpiną jest podanie atropiny. Preparaty do oczu: Pilocarpinum Polfa W-wa 2%, 3%, 4% HEC – krople, Pilocarpinum hydrochloricum Jelfa – maść 2%, tuby 3 g. Salagen (Chiron) – tabl. powl. 5 mg (przy niedoczynności gruczołów śluzowych i ślinowych – 1 tabl. 3 razy dz. doustnie).

4. Alkaloidy pochodne indolu.

Należy tu fizostygmina i alkaloidy sporyszu (ergotamina). Fizostygmina występuje w bobie kalabarskim – Physostigma venenosum. Stosowana jest w leczeniu zrostów i wypadnięć soczewki oraz jaskry. Jest to alkaloid bardzo trujący, dawka śmiertelna wynosi 10 mg. Wywiera silne działanie na organizm ludzki. Hamuje czynność cholinoesterazy rozkładającej mediator – acetylocholinę. Dzięki temu zwiększa pobudliwość zakończeń nerwowych przywspółczulnych, zwiększa wydzielanie gruczołów, zwalnia czynność serca, wzmaga napięcie ścian i perystaltykę żołądka, jelit, pęcherza moczowego, pęcherzyka żółciowego, macicy i oskrzeli, zwęża źrenice, obniża ciśnienie krwi, obniża ciśnienie śródgałkowe, pobudza zakończenia nerwowe w mięśniach szkieletowych. Na ośrodkowy układ nerwowy najpierw działa pobudzająco (lęk, ruchliwość, podniecenie), potem porażająco. Znosi działanie kurary. Przenika przez barierę krew-mózg. W organizmie szybko jest metabolizowana i wydalana wraz z moczem.

Wskazania do stosowania fizostygminy to: pooperacyjne porażenie jelit, zaparcia na tle atonii jelit, zatrzymanie moczu na tle niedowładu mięśni pęcherza, porażenie pobłonicze nerwu twarzowego lub po chorobie Heinego-Medina, częstoskurcz napadowy, zatrucia lekami antycholinergicznymi. Miejscowo - w leczeniu jaskry. Najwyższa dawka jednorazowa – 1 mg. Najwyższa dawka dobowa – 3 mg. Preparaty: Physostygminum salicylicum (Pliva) – amp. 0,5 mg/1 ml; Anticholium (Köhler) – amp. 2 mg/5 ml.

Ergotamina występuje w sporyszu (Secale cornutum), który jest przetrwalnikiem grzyba pasożytującego na zbożu. Ergotamina, podobnie jak ergotoksyna wywiera silne działanie farmakologiczne. Jest alkaloidem, który powoduje tężcowy skurcz mięśnia macicy, a także skurcz mięsni gładkich naczyń krwionośnych. Powoduje ona po porodzie szybsze kurczenie się mięśnia macicy (involutio uteri post partum). W związku z tym następuje zaciśnięcie naczyń krwionośnych w ścianie macicy i zahamowanie krwotoku poporodowego. Alkaloidów sporysza nie wolno stosować w czasie ciąży i w czasie porodu. Ergotaminę można podać po całkowitym odejściu łożyska. Najwyższa dawka dzienna w zastrzyku – 1 mg. Najwyższa dawka dzienna doustnie – 10 mg. Dodawana do preparatów przeciwmigrenowych. W zastrzyku – do znoszenia napadów migreny. Preparaty: Ergotaminum tartaricum (Filofarm) – winian ergotaminy – draż. 1 mg (napad migreny: 2 mg, w razie potrzeby dawkę można powtórzyć po 60 minutach). Migrexa (Lichtemstein) – czopki 2 mg, tabl. 1 mg (w ginekologii 1-2 mg 2-3 razy dz., w napadzie migreny 2 mg 1-2 razy dz.). Coffecorn Forte (Filofarm) – preparat zawierający obok ergotaminy (1 mg), również koffeinę (100 mg) – draż. (1-2 draż 1-2 razy dz.). Analogiczny preparat zachodni do krajowego Coffecornu to Gynergene Cafeine (Novartis) – tabl. powl. i Cafergot (Novartis) – tabl. Niemiecki preparat Migrätan (Berlin-Chemie) – czopki, zawiera oprócz 1 mg ergotaminy, także 200 mg propyfenazonu – środka przeciwbólowego; jest pomocny w leczeniu bólu głowy na tle zaburzeń naczynioruchowych.

5. Alkaloidy pochodne pirydyny.

Przedstawicielem tej grupy jest arekolina, występująca w nasionach palmy areki = żuwni (Areca catechu) Palmae. Stosowana w lecznictwie (w Polsce od dawna nie jest używana) krajów azjatyckich i arabskich w postaci roztworu 0,5-1% w celu wywołania zwężenia źrenic. Podana doustnie zwalnia akcję serca, wzmaga wydzielanie potu, pobudza nerwy przywspółczulne, zwiększa diurezę (wydzielanie moczu), zwiększa perystaltykę jelit. Nasiona zawierają również czerwony barwnik oraz garbniki katechinowe. Żucie nasion jest rozpowszechnione wśród ludności niektórych krajów (używka Betel). Nasiona zwalczają robaki pasożytnicze (doustna dawka gniecionych nasion to około 5 g). Czysty alkaloid stosowany jest w dawce 4-5 mg.

Do tej grupy należy też alkaloid – piperyna, występujący w pieprzu Piper nigrum oraz lobelina zawarta w stroiczce rozdętej – Lobelia inflata – obecnie bardzo rzadko stosowana w Europie. Piperyna ma smak ostro—paląco-gorzki, pobudza wydzielanie soków trawiennych, polepsza trawienie pokarmu i wchłanianie mleczka pokarmowego z jelit do krwi, poprawia ukrwienie tkanek, wzmaga diurezę. Można ją stosować w formie nalewki pieprzowej (pieprzówka), samodzielnie sporządzonej z suchych lub świeżych owoców pieprzu (torebkę pieprzu ziarnistego zmielić i zalać 500 ml alkoholu 40%, wytrawiać 7 dni; przefiltrować; zażywać kilka kropel dla rozgrzania i pobudzenia apetytu). Pieprzówkę można wcierać w skórę, w zmarznięte stopy oraz przy bólach stawów (1 cz. pieprzówki + 1 cz. spirytusu salicylowego + 1 cz. spirytusu kamforowego, wymieszać; do wcierań rozgrzewających i przeciwbólowych).

Lobelina w małych dawkach pobudza ośrodek oddechowy, ośrodek nerwu błędnego, wywołuje zwolnienie czynności serca, pobudza ośrodek naczynioruchowy, powoduje podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, pobudza perystaltykę przewodu pokarmowego, zwęża oskrzela. W dużych dawkach poraża zwoje układu przywspółczulnego i rozszerza oskrzela ułatwiając oddychanie. W polskim lecznictwie były wykorzystywane: ziele stroiczki Herba Lobeliae (dawka lecznicza jednorazowa sproszkowanego suchego ziela wynosi 50 mg, a dawka dobowa 150 mg), nalewka lobieliowa =stroiczkowa Tinctura Lobeliae (10-30 kropli 2-3 razy dz.) oraz chlorowodorek lobeliny – Lobelinum hydrochloricum (biały, krystaliczny proszek; rozpuszcza się w wodzie – 40 cz. i w spirytusie – 10 cz.). Wskazania do stosowania preparatów stroiczkowych (z lobeliną) to: obniżenie pobudliwości lub porażenie ośrodka oddechowego (choroby zakaźne, zamartwica noworodków, zatrucia narkotykami, zaczadzenie, ratowanie topielców, zapaść w czasie narkozy, porażenie prądem lub piorunem, zesłabnięcie po zasypaniu śniegiem, zawale ziemią itp.), dychawica oskrzelowa (astma; duża dawka!), rozedma płuc, krztusiec. Dawki: niemowlęta: noworodki – 2 mg, 4-miesięczne – 4 mg, 12-miesięczne – 5 mg; dorośli – podskórnie lub domięśniowo – 10 mg, dożylnie – 3 mg; wstrzykiwać powoli! Najwyższa dawka jednorazowa – 20 mg. Najwyższa dawka dobowa – 100 mg. W wielu krajach preparaty lobelinowe nadal są stosowane w terapii. W Polsce jednym z ostatnich preparatów złożonych zawierających lobelinę (nalewkę stroiczkową) był Kelastmin – płyn, Astmin – płyn, wycofanych w latach 90.

6. Alkaloidy o skondensowanych pierścieniach pirolidynowych (pochodne tropanu).

Tu należą alkaloidy mające ogromne znaczenie w medycynie, np. atropina, kokaina, sparteina, skopolamina, hioscyjamina, pelletieryna i lupinina, mandragoryna.

Mandragoryna występuje w korzeniu mandragory Radix Mandragorae – Mandragora officinarum (Solanaceae). Mandragora była stosowana w lecznictwie i magii od starożytności. Korzenie często przybierają kształt małych ludzików, dlatego określano je mianem homunkulusem. Homunkulusy mandragorowe ponoć odpędzają siły nieczyste, a ich właścicielowi zapewniają szczęście, zdrowie i bogactwo. Oczywiście wykopywanie i przygotowanie korzeni mandragory było skomplikowane i powiązane z rozmaitymi czynnościami magicznymi, które raczej nie powinienem tutaj opisywać. W niektórych krajach Afryki i Azji można obecnie nabyć na rozmaitych straganach korzenie mandragory oraz ludziki z nich przygotowane. Wyciągi z korzeni działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. W większych dawkach pobudzają ośrodkowy układ nerwowy.

Hioscyjamina występuje łącznie z kwasem tropowym w takich roślinach jak: pokrzyk wilcza jagoda, lulek czarny, bieluń dziędzierzawa, lulecznica kraińska czyli odurzająca. Wymienione rośliny należą do rzędu trędownikowców Scrophulariales (rodzina psiankowatych – Solanaceae). W czasie przygotowywania wyciągów z surowców roślinnych, hioscyjamina przekształca się w odmianę racemiczną, zwaną atropiną. Hioscyjamina stosowana jest jako lek spazmolityczny (rozkurczowy), rozszerzający źrenice i hamujący wydzielanie soku żołądkowego. Podany dospojówkowo poraża mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne oka. Dawki hioscyjaminy: 125-250 mg 3-4 razy dz. Maksymalna dawka 1 mg 3 razy dz. Obecnie dostępne są następujące preparaty hioscyjaminowe (siarczan hioscyjaminy) w Polsce: Levsin (Schwarz Pharma) – tabl. 125 mg, tabl. podjęzykowe 125 mg, krople /15 ml/, amp. 500 mg/1 ml; Olren (Sanofi Winthrop) – tabl. 4,55-6,25 mg suchego wyciągu z kłączy Scopoliae (zawierają 0,2 mg hioscyjaminy). Przeciwwskazane w jaskrze! Nie wolno także podawać przy przeroście gruczołu krokowego!

Oprócz hioscyjaminy w wymienionych roślinach znajduje się jeszcze skopolamina, zwana także hioscyną. Hioscyna to alkaloid lewoskrętny stosowany w skurczach żołądka, skurczach jelit, w kolce żółciowej i nerkowej, przy nadmiernym ślinieniu, w stanach pobudzenia i podniecenia, w napadach szału, do złagodzenia bólów porodowych – łącznie z petydyną. Ponadto w zapobieganiu wymiotom podczas podróży. Hioscyna w formie bromowodorku, metylobromku lub butylobromku wchodzi w skład wielu preparatów, np. Scopolan (Herbapol) – draż. 10 mg, czopki 10 mg /10-20 mg 2-4 razy dz.); Scopolan Compositum (z dodatkiem metamizolu o działaniu przeciwbólowym) – draż. – 1-2 draż. 1-3 razy dz.

Transderm Scop Novartis – plasterki naskórne uwalniające hioscynę do krwi przez skórę (plasterek nakleja się za uchem na 3 godziny przed podróżą). Buscolysin (Pharmachim Sopharma) – tabl. 10 mg, amp. 20 mg/1 ml, czopki 7,5 mg (dla dzieci) i 10 mg dla dorosłych) – w razie kolek 20 mg 4 razy dz. (zastrzyk, tabletka) lub 10 mg 4 razy dz. doodbytniczo.

Atropina (antagoniasta acetylocholiny) ma duże zastosowanie w medycynie jako środek znoszący kolki jelitowe, żołądkowe, żółciowe i nerkowe. Stosuje się ja między innymi w dychawicy oskrzelowej, w bolesnym miesiączkowaniu, przy moczeniu nocnym, w parkinsonizmie, przy zatruciach glikozydami nasercowymi. Atropina odgrywa ważną rolę w okulistyce jako lek rozszerzający źrenice i w leczeniu zapaleń tęczówki. Używana jest również w celu zapobiegania lub zerwania zrostów. Atropina usuwa rzadkoskurcz wywołany odruchowym pobudzeniem nerwu błędnego. Zwiększa pojemność minutową serca, przyspiesza przewodzenie impulsów w sercu (układ bodźcowo-przewodzący serca). Rozszerza oskrzela, zmniejsza ilość śluzu na nabłonku układu oddechowego. Działa przeciwwymiotnie, nasila metabolizm podstawowy. Dawki – podskórnie jednorazowo 0,25-1 mg; dożylnie w ostrym bloku zawałowym przedsionkowo-komorowym - jednorazowo 1 mg. Najwyższa dawka dzienna 3 mg (doustna), a jednorazowa – 1 mg. Murzyni, osoby stare i cukrzycy słabiej reagują na atropinę. Przeciwwskazana w jaskrze i przeroście gruczołu krokowego.

Preparaty: Atropinum sulfuricum (Polfa W-wa) – amp. 0,5 mg/1ml, 1 mg/1ml, krople do oczu 1 % /10ml/, Bellapan (Farmapol) – tabl. 0,25 mg (3 razy dz. po 1 tabl. przy skurczach i in. przewlekłych chorobach, w kolce 2 tabl. jednorazowo), Atropinum sulfuricum AWD Asta Medica – tabl. 0,5 mg; Atropinol (Winzer): flakon 10 ml – 1 % roztwór olejkowy - krople do oczu.

Kokaina występuje w liściach krasnodrzewu peruwiańskiego. W lecznictwie wykorzystuje się chlorowodorek kokainy – Cocainum hydrochloricum – bezbarwne kryształki o gorzkim smaku, rozpuszczające się w wodzie (0,5 cz.) i w spirytusie (3 cz.), temp. topn. 96-98 o C. Zastosowana miejscowo wywiera działanie znieczulające i kurczące naczynia krwionośne; wysusza śluzówki, działa przeciwobrzękowo. Kokaina podana doustnie w małych dawkach działa silnie pobudzająco psychicznie i ruchowo. Ponadto podnosi ciśnienie krwi, wywołuje zaburzenia sercowe (częstoskurcz), znosi uczucie zmęczenia, pobudza fantazję, usprawnia procesy kojarzeniowe, ułatwia pracę umysłową i fizyczną. Dobrze wchłania się przez błony śluzowe do krwi, wywołując szybko efekty ogólne (po kilku minutach). Działanie utrzymuje się przez około 1-1,5 godziny, jest więc krótkie. Kokaina powoduje zniesienie lęku, pozbawia człowieka kontroli nad swoim zachowaniem, zwiększa popęd płciowy, pozbawia samokrytycyzmu, wyzwala pozorne odczucie swojej możliwości działania i przewagi (wyższości) nad innymi ludźmi, daje poczucie większej siły mięśniowej niż normalnie, puszcza w niepamięć przykre przeżycia i codzienne troski. Znosi uczucie głodu. Gdy narkotyk przestanie działać, pojawia się stres, depresja, myśli samobójcze, ataki zazdrości, skłonność do popełnienia przestępstwa. Uzależnieni od kokainy są silnie wyniszczeni psychicznie i fizycznie. Duże dawki kokainy powodują porażenie ośrodkowego układu nerwowego, poprzedzone drgawkami i drżeniem mięśni.

Najwyższa dawka jednorazowa – 30 mg; najwyższa dawka dobowa – 60 mg; dawka lecznicza 10 mg. Przekroczenie dawki 1,5 mg/kg masy ciała powoduje zatrucie, a doustne przyjęcie 1000 mg – szybką śmierć. Zatrucie kokainą objawia się uczuciem lęku, nudnościami, wymiotami, dusznościami, utratą przytomności, bladością powłok, drżeniem, drgawkami, rozszerzeniem źrenic, zaburzeniami sercowymi i śpiączką. Zgon następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego.

Zakroplona do oczu wywołuje całkowite znieczulenie rogówki, twardówki i spojówki, poraża akomodację i zmniejsza ciśnienie śródgałkowe. Dlatego też jest stosowana do znieczuleń miejscowych w okulistyce, dermatologii i laryngologii. Śluzówki pędzluje się wówczas 1-10% roztworem wodnym kokainy.

Inny alkaloid z tej grupy to lupinina. Występuje obok sparteiny i lupaniny w łubinach z rodziny motylkowatych. Zwalnia czynność serca, rozszerza naczynia wieńcowe, znosi niemiarowość serca, likwiduje migotanie przedsionków i częstoskurcz serca, hamuje przewodzenie impulsów w sercu, kurczy macicę, pobudza wydzielanie moczu, zwiększa przepuszczalność śródbłonków. Dawki lecznicze (jednorazowa około 60 mg, dobowa max 200 mg) są bliskie dawkom toksycznym, dlatego nie jest stosowana w lecznictwie oficjalnym. Ponadto pewniejsza i silniejsza w działaniu okazała się sparteina.

Sparteina w przeciwieństwie do lupininy była stosowana w medycynie oficjalnej. Obecnie jednak nie jest już wykorzystywana. Występuje w żarnowcu, w złotokapie, w łubinach, w szczodrzeńcu i w glistniku. Ważna jest jednak dla zielarzy, bowiem zioła ją zawierające są efektywne w działaniu. Dawniej w lecznictwie była wykorzystywana w formie siarczanu Sparteinum sulfuricum (maxymalna dawka jednorazowa 50 mg; maksymalna dawka dobowa 150 mg; dawka lecznicza przeciętna 20-40 mg) i preparatów żarnowcowych: Tinctura Scopari (3 razy dz. po 30-40 kropli), Pulvis Herbae Spartii (sproszkowane ziele: max dawka jednorazowa 2 g, max dawka dobowa 8), Extractum Scopari sicc. (ekstrakt suchy 3 razy dz. po 200-400 mg). Czysty siarczan sperteiny jest proszkiem krystalicznym barwy białej lub bezbarwny, o smaku gorzkim, rozpuszczalny w wodzie (2 cz.) i w spirytusie (5 cz.). Sparteina pobudza ośrodek oddechowy, zwalnia czynność serca, zmniejsza wrażliwość mięśnia na impulsy, w tym także mięśni szkieletowych; znosi niemiarowość serca, kurczy macicę, działa moczopędnie, zwiększa szansę zapłodnienia i implantacji zarodka, to ostanie jednak wymaga potwierdzenia naukowego. Prawdopodobnie wzmaga czynności układu rozrodczego kobiety i usprawnia wędrówkę nasienia męskiego do jajowodów oraz zapłodnionego jaja do macicy. Zwiększa przepuszczalność śródbłonków, nasilając działanie niektórych leków i toksyn. Wskazania do stosowania preparatów sparteinowych to: nerwica serca, zaburzenia miarowości serca, atonia macicy, atonia macicy, niepłodność kobiety.

7. Alkaloidy zawierające pierścień chinolinowy, np. cynchonina, kupreina, chinina.

Chinina (quinina) jest głównym alkaloidem różnych gatunków Cinchona (Rubiaceae). W lecznictwie stosuje się siarczan chininy – Chininum sulfuricum (białe igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w zimnej wodzie (800 cz.), we wrzącej wodzie (35 cz.)), chlorowodorek chininy – Chininum hydrochloricum (krystaliczne igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w wodzie zimnej (32 cz.), bardzo łatwo rozpuszczalne we wrzącej wodzie, w spirytusie (3 cz.) i w glicerynie; bardzo rzadko (w naszym kraju już nie stosowany) bromowodorek chininy – Chininum hydrobromicum i nie stosowany już chininian wapnia Chininum calcium. Chinina zmniejsza przemianę materii, hamuje czynność enzymów oksydacyjnych (zmniejsza się wówczas ilość wydzielanej energii cieplnej), obniża ciepłotę ciała, wywiera działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, wzmaga skurcze macicy (uczula macicę na bodźce porodowe), pobudza wydzielanie soków trawiennych, rozszerza naczynia krwionośne w skórze, wzmaga wydzielanie potu (wpływ napotny), kurczy mięśnie gładkie, działa zabójczo na zorodźce malaryczne; w dużych dawkach zwalnia przewodzenie bodźców w sercu. W małych dawkach działa profilaktycznie w chorobach zakaźnych, zwłaszcza w grypie i przeziębieniu. Do niedawna produkowany był w Polsce preparaty złożone: Isochin i Amidochin, zawierające obok środka przeciwbólowego i przeciwzapalnego (salicylamid, aminofenazon) także chininę. Isochin był naprawdę dobrym lekiem przeciw przeziębieniom i szkoda, że już nie jest produkowany.

Wskazania do stosowania chininy to: profilaktyka i leczenie zimnicy (malarii) opornej na inne leki; nerwobóle, zapalenie płuc, choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, brak apetytu (nalewka chinowa, np. na korze chinowca), pierwotne słabe bóle porodowe, krwawienia porodowe. Dodawana do niektórych napojów orzeźwiających, np. Tonicu (należy zwrócić uwagę na skład chemiczny napojów i wybrać te z naturalną chininą, a nie z syntetykami).

Dawkowanie: doustnie – 30-150 mg jako tonicum; 300 mg dz. jako środek napotny i przeciwgorączkowy; zimnica 1500-2000 mg dziennie (3-4 razy dz. po 500 mg); dawka maksymalna dobowa 2 g!, jednorazowa max 0,5 g!; jako lek przeciwbólowy – 250 mg 2 razy dz. Nalewka z kory chinowej (nie tak dawno dostępna w aptekach) działa żółciopędnie, pobudzająco na apetyt i trawienie oraz pobudzająca wydzielanie śliny oraz soków trawiennych; była stosowana w dawce 20-30 kropli 2-3 razy dz. przed jedzeniem. Nalewka chinowa znakomicie leczy skórę łojotokową, zasusza pryszcze, ropnie, opryszczki, pleśniawki, afty, zajady, leczy bolesne uszkodzenia w jamie ustnej. W wielu krajach nadal dostępna. Z kory chinowej sporządza się odwar 10% i zażywa 1 łyżkę stołową 4-6 razy dz. jako lek przeciwgorączkowy. Sproszkowana korę Pulvis Cinchonae stosuję się niektórych krajach jako lek w dawce 1500 – 3500 mg/dobę w dawkach podzielonych /gorączka, grypa). Dawka śmiertelna wynosi ok. 8000 mg.

Cynchonina i cynchonidyna to alkaloidy otrzymywane z różnych gatunków kory chinowej, zwłaszcza z Cinchona micrantha. Podobnie jak chinina wykazują działanie przeciwmalaryczne, jednakże w mniejszym stopniu. Cynchonidyna najczęściej jest uzyskiwana z kory Cinchona cuccirubra. Oba alkaloidy różnią się od chininy tym, że nie mają grupy metoksylowej.

Obecnie w lecznictwie stosowane są nowoczesne formy chininy: Chininum dihydrochloricum (Casellamed.) – amp. 250 mg/1 ml; Chininum hydrochloricum (Merck) – tabl. 250 mg; Quinine Lafran – tabl. 250 mg i 500 mg. W zapobieganiu zimnicy –250-500 mg dziennie w dwóch dawkach.

8. Alkaloidy zawierające pierścień izochinolinowy.

Należą tu między innymi: salsolina i salsolidyna (w zielu solanki Richtera - Salsola richteri z rodz. Chenopodiaceae; rośnie w Turkmenii), papaweryna, narkotyna, berberyna, kuraryny, boldyna, chelidonina ( w glistniku Chelidonium), oksykantyna (w głogu Crataegus oxyacantha), protopina = fumaryna (w zielu dymnicy Fumaria officinalis), readyna (w makach Papaver).

Salsolina w krajach Związku Radzieckiego ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia. Hamuje ośrodek naczynioruchowy, rozszerza naczynia obwodowe, obniża ciśnienie krwi i działa uspokajająco. Dawka lecznicza wynosi 20-30 mg 3-4 razy dz.; max dawka jednorazowa 100 mg, max dawka dobowa 300 mg. Nalewka z ziela solanki stosowana jest w dawce 30-40 kropli 3-4 razy dz. przekroczenie dawki kończy się porażeniem ośrodka oddechowego i śmiercią.

Narkotyna otrzymywana jest przez ekstrakcję opium i słomy makowej jako produkt dodatkowy przy otrzymywaniu morfiny. Używana była niegdyś jako lek przeciwbólowy i przeciwkaszlowy (dodatek do leków złożonych).

Bardzo ważnym alkaloidem jest papaweryna otrzymywana z opium. Hamuje ona fosfodiesterazę, działa rozkurczowo na miocyty (komórki mięśniowe) gładkie przewodu pokarmowego i układu moczowego. Stosowana jest w formie chlorowodorku Papaverinum hydrochloricum (biały krystaliczny proszek o gorzkim smaku, rozpuszczalny w wodzie 40 cz., trudno rozpuszczalny w alkoholu i eterze). Wybitnie zmniejsza napięcie mięsni gładkich i szkieletowych, hamuje skurcze, zmniejsza pobudliwość mięśni, rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, rozszerza oskrzela; duże dawki działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy. Papaweryna znosi bolesne miesiączkowanie i bóle w kurczach naczyniowych, hamuje napady dychawicy oskrzelowej, ułatwia oddychanie. Stosuje się ja w zaburzeniach krążenia wieńcowego, mózgowego i obwodowego na tle stanów skurczowych naczyń lub zmian zarostowych w miażdzycy i cukrzycy. Wskazaniem do jej stosowania są też: choroby siatkówki, dusznica bolesna, bolesne skurcze żołądka, skurcze odźwiernika, kolka wątrobowa, kolka jelitowa, atak pęcherzyka żółciowego, kolka nerkowa, bolesne biegunki, wymioty, spastyczne zaparcia, kamica moczowa (ułatwia wydalenie piasku i drobnych kamyczków moczowych), skurcze zwieracza pęcherza moczowego, bolesne parcie na mocz, przewlekły zespół płucno-sercowy, zator tętnicy płucnej.

Dawkowanie: podskórnie lub domięśniowo – 40-80 mg jednorazowo; w przewlekłym zespole płucno-sercowym – 40 mg 2-3 razy dz., zator tętnicy płucnej – najpierw powoli 40 mg, a po dobrej tolerancji chorego dalsze 40-80 mg, łącznie 150-200 mg/24 h – dożylnie.

Produkowana jest w nowoczesnych postaciach: Papaverinum hydrochloricum (Polfa W-wa) – amp. 40 mg/2 ml; Czopki przeciwskurczowe (Cefarm) – czopki 1,5 g (zawierają dodatkowo wyciąg z pokrzyku wilczej jagody); Theopaverin (Polfa Pabianice) – tabl. (40 mg papaweryny + 300 mg teobrominy). Theopaverin stosuje się w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. przy miażdżycy, niewydolności wieńcowej, w nadciśnieniu, w obrzękach i w skurczach przewodu pokarmowego. Papaweryna wchodzi w skład czopków Tolargin GlaxoWellcome (doodbytniczo 1 czopek 1-3 razy dziennie w razie bolesnych miesiączek, bolesnego zaparcia, przy kolce żółciowej jelitowej lub moczowej; działa uspokajająco, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwbólowo).

Jeszcze w latach 90 dostępny był preparat przeciwbólowy i rozkurczowy z papweryną - Isalgin – tabl., obecnie nie produkowany.

Berberyna występuje w glistniku Chelidonium maius, w kaczeńcu błotnym Caltha palustris, w rutewce żółtej Thalictrum flavum i oczywiście w berberysie – kwaśnicy – Berberis vulgaris. W korze berberysu Cortex Berberidis jest około 1,5 % berberyny.

Berberyna nie jest stosowana w formie czystej. Działa przeciwpierwotniakowo (zabija pierwotniaki, nawet w niskich stężeniach, np. Leishmania, przeciwbakteryjnie, silnie żółciopędnie i spazmolitycznie (rozkurczowo). Obniża ciśnienie krwi, zmniejsza częstość oddechów, pobudza wydzielanie moczu. Działa poronnie, zatem nie wolno podawać preparatów ziołowych z berberyną kobietom w ciąży.

Jak już wpomniałem, do 8 grupy należą też alkaloidy kurary otrzymywane z lian brazylijskich – Strychnos toxifera (rodz. Logoniaceae), Strychnos diaboli et Chondrodendron tomentosum (rodz. Menispermaceae). Kurara jest zywicą zawierającą rozmaite alkaloidy (pochodne 3-rzędowych zasad amonowych, np. protokuraryna, pochodne 4-rzędowych zasad amonowych, np. kuraryna, pochodne indolu). Tubokuraryna była stosowana pozajelitowo, bowiem doustnie nie działa. W dawkach leczniczych rozkurcza mięśnie i poraża zakończenia nerwów ruchowych, bowiem blokuje receptory cholinergiczne ( w płytkach motorycznych; patrz tkanka mięśniowa, mięśnie, tkanka nerwowa, układ nerwowy).

Kurara (stosowana do zatruwania strzał przez Indian) ma postać ciemnobrązowej substancji, zawierającej około 40 alkaloidów. W lecznictwie wykorzystywano chlorowodorek tubokuraryny w leczeniu tężca, zatruć strychniną, przykurczów, przy narkozie w celu uzyskania pełnego zwiotczenia mięsni bez konieczności stosowania dużych dawek narkotyków (zabiegi na klatce piersiowej i jamie brzusznej). Dawkowanie: 150-300 mg/kg masy ciała dożylnie. W razie przedawkowania podawano zatrutemu prostygminę (podskórnie 5 mg) lub fizostygminę (1 mg podskórnie lub domięśniowo).

Protopina zawarta w krajowej roślinie zielnej - dymnicy lekarskiej. Działa przeciwbólowo, żółciopędnie, lekko narkotycznie. Obniża ciśnienie krwi. Można stosować przetwory samodzielnie sporządzone z dymnicy lub gotowe leki: Amphochol (Herbapol) – tabl.: 2-3 tabl. 3 razy dz.; Oddibil (Rhone-Poulenc Rorer) – draż.: 2 draż 3 razy dz. Wskazania: kamica żółciowa, zastoje żółci, niedobór żółci, bóle wątroby, bóle pęcherzyka żółciowego, skurcze jelit.

Boldyna jest zawarta w liściach orcza boldo czyli boldowca Peumus boldus (Boldoa fragrans)z rodziny Monimiaceae (surowiec Folium Boldo) w ilości około 0,2%. Boldyna jest składnikiem preparatu Boldaloin (Herbapol), w którym prócz niego (1 mg boldyny) występuje ekstrakt aloesowy – 23,6 mg; tabletki zażywa się 1-3 razy dz. po 1-2 przy chorobach dróg żółciowych, wzdęciach, zaburzeniach trawiennych, skurczach jelit i zaparciach. Jest bardzo wartościowym lekiem w przewlekłych schorzeniach (kamica żółciowa, zastoje i niedobór żółci). Nie wolno go podawać w czasie ciąży i w czynnej chorobie wrzodowej. Z zagranicznych preparatów warto tu wspomnieć o Elusanes Boldo (Plantes de Medecines) – kaps. – 200 mg suchego wyciągu z boldowca (dawkowanie: 1 kaps. 1-2 razy dz.). Boldyna wzmaga wydzielanie i przepływ żółci, działa rozkurczowo, pobudza wydzielanie soku trzustkowego i jelitowego, ułatwia wydalenie piasku żółciowego, zapobiega odkładaniu złogów żółciowych, reguluje wypróżnienia. Przedawkowana wywołuje wymioty i biegunkę. W Ameryce Południowej stosuje się także napar 5% z liści, który dawkuje się po 15 ml 2-4 razy dz.

Do alkaloidów izochinolinowych zalicza się także alkaloidy Ipecacuany, zawarte w wymiotnicy Cephaelis ipecacuanha (=Uragoga ipecacuanha) z rodziny Rubiaceae. Są to głównie emetyna i cefelina. Skumulowane są głownie w tkankach obwodowych korzenia Radix Ipecacuanhae. Niegdyś ten surowiec figurował we wszystkich farmakopeach, obecnie już nie. Alkaloidy wymiotnicy działają wykrztuśnie, a w większych dawkach – wymiotnie. Drażnią błony śluzowe, wzmagając wydzielanie i przesuwanie śluzu, śluz staje się płynniejszy (mukolityczny wpływ), co ułatwia odksztuszanie. Działanie jest widoczne w układzie oddechowym i pokarmowym. Emetyna podrażnia zakończenia nerwów ścian przewodu pokarmowego, wywołując wymioty. Sproszkowany korzeń wymiotnicy działa także przeciwpasożytniczo (głównie na pełzaka czerwonki i lamblie). Wskazaniem do stosowania jest nieżyt oskrzeli, angina Plaut-Vincenta, czerwonka amebowa. Sproszkowany korzeń stosowany jest w dawce 5-50 mg (jako środek wykrztuśny); w dawce 200-500 mg działa wymiotnie. Maksymalna dawka jednorazowa to 200 mg, maksymalna dawka dobowa to 400 mg. Napar: 500 mg korzenia na 200 ml wrzącej wody: 3 razy dz. po łyżce jako środek wykrztuśny. Dawniej (w latach 50) stosowano także emetinum hydrochloricum czyli chlorowodorek emetyny w formie zastrzyków podskórnych (max dawka 50 mg, dawka lecznicza 10 mg).

Kodeina to alkaloid pochodny morfiny, znajdujący się w opium. Wyjaśnijmy jednak co to jest opium? Opium, czyli Laudanum to zagęszczony sok makówek, głównie gatunku Papaver somniferum (Papaveraceae) zawierający ogół alkaloidów izochinolinowych (narkotyna, papaweryna, narceina), fenantrenowych (morfina do 10%, kodeina, tebaina) i ciała balastowe (żywice, flawonoidy, enzymy, tłuszcze, kwasy). Opium ma postać żywicowatego brązowego, brunatnego lub prawie czarnego płynu (zagęszczony), ciemnobrązowych grudek lub brązowego proszku. Właściwości farmakologiczne opium są wypadkową działania wszystkich alkaloidów. Na ogół jednak dominuje morfina i papaweryna. Zatem opium działa silnie narkotycznie, przeciwbólowo, nasennie, przeciwkaszlowo, rozkurczowo, spowalniająco na oddech, zapierająco (zatwardzenie), zmniejsza wydzielanie gruczołów, hamuje wydzielanie moczu. Często zażywany prowadzi do nawyku i tym samym uzależnienia. U małych dzieci często powoduje porażenie ośrodka oddechowego i zgon. Maksymalna dawka jednorazowa opium: 150 mg, maksymalna dawka dzienna 500 mg. Dawka lecznicza opium 30-50 mg, jednorazowo. Opium stosowano w leczeniu bolesnych biegunek (z kolkami), przy kolkach nerkowych, żółciowych i żołądkowych oraz w silnym kaszlu. Słynne były także preparaty złożone zawierające opium, np. krople Inoziemcowa - Guttae Inoziemcowi skuteczne w wielu zaburzeniach trawiennych, bólach brzucha i biegunkach. Interesujący jest skład kropli Inoziemcowa: nalewka z rzewienia 3,6 g, krople walerianowe 1,8 g, nalewka opium 0,9 g, nalewka glistnikowa 0,3 g, olejek miętowy 0,0375 g, ekstrakt strychninowy – 0,0072 g, spirytus 1,8 g; ten preparat zażywano w dawce 20 kropli 1-3 razy dz. Innym ciekawym lekiem dawniej stosowanym jest proszek Dovera – Pulvis Doveri (Pulvis Ipecacuanhae opiatus Doveri) zawierający 10% opium i 10% sproszkowanego korzenia wymiotnicy. Stosowano go w dawce 300-500 mg przy nieżytach oskrzeli i silnym kaszlu, zwłaszcza suchym i bolesnym).

W lecznictwie wykorzystuje się kodeinę czystą - Codeinum purum (metylomorfina), fosforan kodeiny – Codeinum phosphoricum, rzadziej siarczan, chlorowodorek czy kamfosulfonian kodeiny. Kodeina czysta ma postać białych lub bezbarwnych kryształków (proszku) o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie zimnej (120 cz.), w wodzie gorącej (17 cz.) i w spirytusie (2 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa czystej kodeiny – 50 mg; najwyższa dawka dobowa 200 mg.

Fosforan kodeiny ma postaź bia³ego krystalicznego proszku bez zapachu i o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie (3,2 cz.) i w spirytusie (300 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa fosforanu kodeiny – 75 mg; najwyæsza dawka dobowa – 300 mg. Kodeina wywiera działanie uspokajające, przeciwbólowe (codeinum purum – ¼ siły działania morfiny), obniża pobudliwość ośrodka oddechowego i kaszlowego, hamuje kaszel (działanie przeciwkaszlowe), potęguje działanie środków przeciwbólowych, np. salicylanów, leczy biegunki. Nie wolno jej podawać kobietom ciężarnym. Wskazania do stosowania to: ostry, suchy, bolesny, uporczywy kaszel różnego pochodzenia, nieżyt górnych dróg oddechowych, nadmierna pobudliwość z  bezsennością, bóle różnego pochodzenia (podawana do leków zasadniczych), przeziębienie, grypa. Fosforan kodeiny jest dostępny w formie tabletek (Polfa Kutno) 20 mg. Lek należy podawać w dawce 1-2 tabl. 3-4 razy dz. Thiocodin(Unia) zawiera obok kodeiny (15 mg) 300 mg sulfogwajakolu – przy suchym kaszlu 1 tabl. 4-5 razy dz. Ascodan (Polpharma) – tabl. zawiera 8 mg kodeiny i 400 mg kwasu acetylosalicylowego (w chorobach przeziębieniowych i w grypie – 1-2 tabl. 3 razy dz.). Analogiczny do Ascodanu jest zagraniczny Phenaphen (Robins) – kaps. i Compralgyl (Gifrer Barbezat) – tabl.

Dawkowanie: Codeinum phosphoricum – dzieci – przeciwkaszlowo – 1 mg/1 kg masy ciała podzielone na 4 dawki, przeciwbólowo – 2-3 mg/kg masy ciała podzielone na 4 dawki, np. dziecko ważące 20 kg – ćwiartka tabl. 20 mg 4 razy dz. (przeciwkaszlowo) lub pół tabletki 20 mg 4 razy dz.; dorośli – 1 tabl. 20 mg co 8 godzin (przeciwkaszlowo lub 1 tabl. 20 mg 4-6 razy dz. (w ostrych stanach).

Tebaina – alkaloid pochodny fenantrenu otrzymywany przez ekstrakcję z opium. Nie działa narkotycznie. Może być łatwo przeprowadzona w morfinę lub kodeinę. Wywołuje skurcze mięśni. Nie jest wykorzystywana w lecznictwie.

Kolchicyna – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję nasion zimowitu jesiennego colchicum autumnale. Działa przeciwartretycznie, czyli zmniejsza stężenie kwasu moczowego w ustroju, jego odkładanie i patologiczne następstwa kumulacji kwasu moczowego w organizmie (w stawach i w tkance łącznej). Działa przeciwzapalnie, hamuje syntezę kwasu mlekowego. Hamuje podziały komórek (wpływ antymitotyczny), dlatego pochodna kolchicyny – demekolcyna została wykorzystana jako lek przeciwnowotworowy. Działa rozluźniająco na mięśnie. Hamuje zlepianie się krwinek. Stosowana w leczeniu dny (artretyzmu). Nie wolno stosować u kobiet w ciąży i laktacji (karmienia mlekiem). Stosowana jest doustnie: Colchicine Houde – tabl. 1 mg; Colchicum-Dispert (Solvay) – draż. (0,5 mg kolchicyny). Dawkowanie: 1 mg 1 raz dz., wieczorem. W atakach dny: w I dniu 1 mg 3 razy dz., II i III dnia 1 mg 2 razy dz., od IV dnia 1 mg 1 raz dz. wieczorem. Dawka trująca – 10 i więcej mg. Dawka śmiertelna – 40 i więcej mg.

Kryptopina występuje w rutewce żółtej obok berberyny, miokarniny, taliktryny i magnofloryny oraz w opium. Likwiduje niemiarowość serca.

Morfina – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję z opium, które zawiera 6-10% morfiny. Morfina wykazuje silne i wielostronne działanie farmakologiczne. Łączy się ona z receptorami opioidowymi.

W dawce 10 mg działa przeciwbólowo, przy czym przytomność chorego jest zachowana, odbieranie wrażeń zewnętrznych jest ułatwione i wykonywanie pracy umysłowej jest możliwe. Należy jednak dodać, że pacjent cierpiący na silne bóle potrzebuje większej dawki, mianowicie 15-20 mg – pozajelitowo i jednorazowo. Morfina w dawce 10-15 usuwa uczucie głodu, zmęczenie, rozpacz, smutek, niepokój, stres, spięcie, lęk i inne przykre dolegliwości psychiczne czy emocjonalne. Dawka 20 mg powoduje błogostan, uczucie zmęczenia, zaburzenia myślenia, niemożność odbierania wrażeń zewnętrznych i potęguje chęć spania, potem wywołuje sen. Morfina w dawce 15 mg działa więc silnie uspokajająco, zmniejsza aktywność fizyczną, hamuje aktywność umysłową. U osób w podeszłym wieku może jednak nastąpić pobudzenie psychoruchowe. Euforia (stan znakomitego samopoczucia) występuje tylko po pozajelitowym podaniu morfiny. Morfina obniża ciepłotę ciała, obniża pobudliwość ośrodka oddechowego, zwalnia oddech, działa przeciwkaszlowo. Wzmaga wydzielanie wazopresyny (antydiuretyny), co objawia się zmniejszonym wydzielaniem i wydalaniem moczu. Zwęża źrenice. Zwalnia czynność serca. Początkowo pobudza ośrodek wymiotny, a następnie hamuje jego działalność, działa zapierająco, powoduje toniczny skurcz zwieraczy przewodu pokarmowego, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, hamuje perystaltykę jelit, zwiększa napięcie okrężnych mięśni jelit; najpierw zmniejsza, potem zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Uwalnia histaminę, co powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi; u chorych na astmę uruchamia to atak duszności, ponieważ uwolniona histamina powoduje skurcz oskrzeli. Jednorazowe pozajelitowe podanie podanie morfiny przyczynia się do obniżenia metabolizmu o 20-25%; przy powtarzanych dawkach następuje zwiększenie przemiany materii. Morfina podnosi ciśnienie w drogach żółciowych, dlatego nie wolno jej podawać w kolkach żółciowych. Dawka 30 mg powoduje sen bez uprzedniego stanu podniecenia. Dawka 60 mg wywołuje głęboką zapaść, kończącą się śmiercią (porażenie ośrodka oddechowego). Źrenice są wówczas zwężone, pojawia się niewrażliwość na ból, występują nudności i wymioty. U kobiet i dzieci zapaść poprzedzona jest najczęściej pobudzeniem i drgawkami. Uzależnienie od morfiny może nastąpić nawet po kilkukrotnym jej zażyciu (podaniu). Obserwuje się stan przyzwyczajenia i tym samym tolerancji morfiny, co zmusza do zwiększania jej dawki. Jest to powodem przekroczenia maksymalnej dawki i zgonu morfinisty. U kobiet – morfinistek występują poważne zaburzenia miesiączkowania. Przyjmowanie morfiny w ciąży lub laktacji prowadzi do zatrucia płodu (noworodka) i jego uzależnienia od narkotyku. Zaburzenia trawienia i metabolizmu doprowadzają do szybkiego wyniszczenia organizmu. Doustna dawka śmiertelna morfiny wynosi 300-400 mg. Pozajelitowa dawka śmiertelna morfiny wynosi 150-200 mg.

Odtrutką przy zatruciu morfiną jest Naloxone (naloxon, narcan, narcanti) (antagonista receptorów opioidów) – amp. 0,4 mg/1 ml, podawany dożylnie lub domięśniowo oraz Nalorphine (w leczeniu depresji oddechowej wywołanej morfiną oraz u noworodków morfinistek) – amp. 10 mg/2 ml (domięśniowo lub dożylnie).

Wskazania do stosowania morfiny: przygotowanie do narkozy chirurgicznej, silne bóle nie ustępujące po innych lekach przeciwbólowych, zapalenie otrzewnej, suche zapalenie opłucnej, zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc spowodowany ostra niewydolnością lewokomorową, ciężkie urazy – wstrząs pourazowy (działanie przeciwwstrząsowe) – aczkolwiek te ostatnie do dziś kontrowersyjne. Wg prof. Tadeusza Butkiewicza nie wolno podawać morfiny w bardzo ciężkich postaciach wstrząsu, w których zaburzeniom hemodynamiki towarzyszy sinica, nawet jeśli jest ona ograniczona tylko do twarzy i palców kończyn. Niestety, medycyna sądowa dość często odnotowywała niewłaściwe użycie morfiny w praktyce lekarskiej (np. w kolce żółciowej).

Maksymalna dawka jednorazowa podskórna wynosi 30 mg, dobowa 60 mg. Dawka maksymalna jednorazowa doustna – 30 mg; dobowa 100 mg.

Formy morfiny: Morphinum hydrochloricum = Morphin Merck – amp. 10 mg/1 ml, 20 mg/1 ml, 100 mg/10 ml. Morphini sulfas (Polfa W-wa) – amp. 10 mg/1 ml i 20 mg/1 ml. Doltard (Nycomed) – tabl. 10 mg, 30 mg, 60 mg i 100 mg o przedłużonym działaniu. MST Continus (Polfa Kutno) – tabl. powl. o przedłużonym działaniu 10 mg, 30 mg, 60 mg, 100 mg, 200 mg.

Johimbina występuje w korze (1%) drzewa zachodnio-afrykańskiego Coryanthe yohimbe z rodziny Rubiaceae. Pobudza ośrodek ejakulacji i erekcji (afrodisiacum) ułatwiając wzwód prącia i wytrysk nasienia. Poraża zakończenia nerwów współczulnych w ściankach naczyń, rozszerza tętniczki skórne, narządów płciowych, moczowych (nerek) i przewodu pokarmowego. Narządy rodne lepiej i szybciej wypełniają się krwią. Zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i kobiet. Umożliwia przeżycie orgazmu u kobiet dzięki pobudzeniu łechtaczki. Pobudza oddychanie.

Preparaty i dawkowanie: obecnie leki amerykańskie Yocon (Glenwood) – tabl. 5,4 mg; Aphrodyne (Star) – tabl. 5,4 mg. Stosuje się je w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. Nie przekraczać dawki 30 mg na 24 h. Leczenie przewlekłe, wymaga także dodatkowej edukacji z zakresu kultury współżycia. W niektórych krajach (np. arabskich) dostępna jest na targach sproszkowana kora Pulvis Cortex Yohimbe, którą należy zażywać w dawce 200 mg 3 razy dz.

11. Alkaloidy grupy strychniny (strychnina, brucyna). Można je zaliczyć do alkaloidów indolowych Brucyna – alkaloid występujący w nasionach kulczyby - wronie oko – Strychnos nux vomica (Loganiaceae). Jest to silna trucizna, poraża ośrodkowy układ nerwowy i ruchowe zakończenia nerwów. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi około 100 mg. Brucyna była stosowana do skażania alkoholu, jako dodatek do smarów oraz w preparatyce chemicznej do rozdzielania racemicznych kwasów na antymery optyczne. Jest bardzo gorzka (substancja wzorcowa, jednostki brucynowe do oznaczania gorzkości).

Strychnina – alkaloid występujący w nasionach kulczyby, podobnie jak brucyna, womicyna czy kolubryna. Nasiona kulczyby – Semen Strychni mają bardzo gorzki smak. Zawierają one do 1,2 % strychniny i do 1,5 % brucyny oraz cholinę, loganinę (glikozyd), kwas chlorogenowy, tłuszcze, białka i in. mniej ważne składniki. Sproszkowane nasiona jeszcze w latach 50 XX wieku stosowano w dawce (średnio) 50 mg 2-3 razy dz. Najwyższa dawka jednorazowa nasion wynosi 100 mg; najwyższa dawka dobowa – 300 mg. Dawka śmiertelna sproszkowanych nasion wynosi 1000-1200 mg.

Jeszcze w latach 80 stosowana była nalewka strychninowa Tinctura Strychni w dawce 10-15 kropli (300 mg) 2-3 razy dz.; jasnożółta ciecz o gorzkim smaku. Dawka śmiertelna nalewki wynosi 20-25 g. Maksymalna lecznicza dawka jednorazowa wynosi 1 g, maksymalna dawka dobowa nalewki – 2 g. Dodawana była do wielu leków złożonych (kropli).

W lecznictwie spore zastosowanie miał także azotan strychniny – Strychninum nitricum – igiełki krystaliczne o gorzkim smaku, trudno rozpuszczalne w spirytusie (70 cz.), w zimnej wodzie (90 cz.), dość dobrze rozpuszczalne w wodzie wrzącej (3 cz.); wzór sumaryczny strychniny C21H22O2N2. Azotan strychniny można jeszcze spotkać w preparacie Cardiamid-Coffein (Polfa-Pabianice) – krople (1 ml leku zawiera 0,25 mg strychniny), ale przypuszczam, że wkrótce i ten klasyczny preparat wypadanie z naszych lekospisów znając tendencje przemysłu farmaceutycznego.

Dawniej stosowano także izowalerianian strychniny (podskórnie) – Strychninum isovalerianicum. Rzadko miała zastosowanie w formie chlorowodorku czy siarczanu. Ale dość tego wspominania. Omówmy działanie strychniny. Alkaloid ten szybko wchłania się z przewodu pokarmowego do krwi i wywiera działanie ogólne. W dawce 2-3 mg strychnina zwiększa ostrość wzroku, wyostrza słuch (zwiększa percepcję wrażeń zmysłowych), polepsza poczucie smaku i węchy, uczula na dotyk, a działanie to po jednorazowej dawce utrzymuje się 2-3 dni. W dawce tej strychnina polepsza samopoczucie, uaktywnia fizycznie i psychicznie, usprawnia procesy skojarzeniowe i myślenie; ułatwia pracę umysłową. Pobudza seksualnie (zwiększa wzwód prącia i łechtaczki, przyśpiesza i uaktywnia orgazm, ułatwia wytrysk nasienia), przyspiesza czynność i wzmacnia siłę skurczów serca, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, działa żółciopędnie, zwiększa apetyt, poprawia trawienie, usprawnia przenikanie mleczka pokarmowego z jelit do krwi i limfy, zwiększa ruchy robaczkowe jelit, uintensywnia wentylację płuc, pobudza ruchy oddechowe, pobudza ośrodek naczynioruchowy. Ułatwia i przyśpiesza przechodzenie impulsów nerwowych, podwyższa ciśnienie krwi, zaciska zwieracz pęcherza moczowego, umożliwia i zwiększa kontrolę nad pęcherzem moczowym, zwiększa napięcie pęcherza moczowego. W dawce 6-10 mg strychnina pobudza bardzo silnie odruchy rdzeniowe, zwiększa napięcie mięśni, utrudnia wykonywanie ruchów, powoduje przykurcze mięśni. W dawkach ponad 20 mg alkaloid wywołuje niespodziewane skurcze tężcowe wszystkich mięsni (mięśnie brzucha stają się twarde, klatka piersiowa – nieruchoma w położeniu wydechowym, kark – sztywny, szczęki – zaciśnięte), rozszerza źrenice, powoduje przepełnienie żył krwią i sinicę, na twarzy wywołuje charakterystyczny uśmiech; sprawia, że tętno jest szybkie i słabe, przytomność zachowana. U zatrutego panuje lęk, umiera się w męczarniach. Dawka śmiertelna wynosi około 30 mg. W czasie napadu do powyższych objawów dołączają się drgawki, wygięcie ciała do tyłu na postać łuku i wreszcie śpiączka. Podczas któregoś z kolei napadu następuje śmierć zatrutego z powodu uduszenia. Zatrucie organizmu strychniną trwa długo, gdyż alkaloid ten rozkłada się powoli i trudno wydala (kumulacja). Wydalanie strychniny z ustroju trwa 5 dni. Zatem dawkowanie strychniny oraz preparatów zawierających strychninę musi być precyzyjne, a ich stosowanie nie może trwać zbyt długo. Te wady substancji spowodowały jej wycofanie z lecznictwa europejskiego.

Wskazania do stosowania strychniny to: zaburzenia krążenia i oddechu, osłabienie wzroku, słuchu, smaku i węchu, niedowłady mięsni, osłabienie, złe samopoczucie, zapalenie płuc, moczenie mimowolne i nocne, niemoc płciowa, podciśnienie, zapaść, zatrucie narkotykami, środkami nasennymi, tlenkiem węgla i ołowiem; atonia przewodu pokarmowego, brak łaknienia, intensywna praca umysłowa lub fizyczna, zaburzenia myślenia (słabe kojarzenie).

Dawkowanie Strychninum nitricum – 2 mg 1-2 razy dz.; najwyższa dawka jednorazowa 5 mg, dobowa – 10 mg.

12. Alkaloidy sterydowe – solanina. Występują w formie glikoalkaloidów (w połączeniu z cukrem, np. triozami). Należy tu solanina charakterystyczna dla rodzajów z rodziny psiankowatych Solanaceae. Gatunki: Solanum nigrum (psianka czarna), Solanum dulcamara (psianka słodkogórz), Solanum tuberosum (psianka ziemniak) – są bogate w solaninę i saolasoninę. W pomidorach zawarta jest tomatyna o działaniu przeciwgrzybiczym.

Zawartość solaniny w zdrowych i dobrze obranych bulwach ziemniaka wynosi około 0,001-0,002%, w pozieleniałych – 0,55%. Dawka toksyczna dla człowieka wynosi 300 mg. Taka dawka solaniny wywołuje wymioty, biegunkę, podrażnienie przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek i wątroby, krwiomocz, hemolizę erytrocytów i nadmierne zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń krwionośnych i limfatycznych, ostre bóle głowy, senność, ślinotok, uszkodzenie neuronów (mieliny): drgawki.